بسم الله الرحمن الرحیم
ذبیح اللَّه کیست؟
آنچه در تفسیر نمونه آمده:
در اینکه کدام یک از فرزندان ابراهیم (اسماعیل یا اسحاق) به قربانگاه برده شد و لقب ذبیح اللَّه یافت؟ در میان مفسران سخت گفتگو است، گروهى" اسحاق" را" ذبیح" مىدانند، و جمعى" اسماعیل" را، نظر اول را بسیارى از مفسران اهل سنت و نظر دوم را مفسران شیعه برگزیدهاند.
اما آنچه با ظواهر آیات مختلف قرآن هماهنگ است این است که ذبیح" اسماعیل" بوده است، زیرا:
کسانى که ذبیح را اسحاق مىدانند در حقیقت این آیات را نادیده گرفتهاند.
روایات بسیارى در منابع اسلامى آمده است که نشان مىدهد ذبیح" اسماعیل" بوده است به عنوان نمونه:
" من فرزند دو ذبیحم" و منظور از دو ذبیح یکى پدرش" عبد اللَّه" است که" عبد المطلب" جد پیامبر ص نذر کرده بود او را براى خدا قربانى کند سپس یکصد شتر به فرمان خدا فداء او قرار داد و داستانش مشهور است، و دیگر" اسماعیل" بود، زیرا مسلم است که پیامبر اسلام ص از فرزندان اسماعیل است، نه اسحاق.
در احادیثى که از امام باقر و امام صادق ع نقل شده مىخوانیم:" هنگامى که سؤال کردند" ذبیح" که بود فرمودند:" اسماعیل".
در برابر این روایات فراوان که هماهنگ با ظاهر آیات قرآن است روایت شاذى بر ذبیح بودن اسحاق دلالت دارد که نمىتواند مقابله با روایات گروه اول کند، و نه با ظاهر آیات قرآن هماهنگ است.
از همه اینها گذشته این مساله مسلم است کودکى را که ابراهیم او را با مادرش به فرمان خدا به مکه آورد و در آنجا رها نمود، و سپس خانه کعبه را با کمک او ساخت، و طواف و سعى با او بجا آورد اسماعیل بود، و این نشان مىدهد که ذبیح نیز اسماعیل بوده است، زیرا برنامه ذبح مکمل برنامههاى فوق محسوب مىشده.
البته آنچه از کتب" عهد عتیق" (تورات کنونى) بر مىآید این است که ذبیح، اسحاق بوده است.
و از اینجا چنین به نظر مىرسد که بعضى از روایات غیر معروف اسلامى که اسحاق را ذبیح معرفى مىکند تحت تاثیر روایات اسرائیلى است و احتمالا از مجعولات یهود است، یهود چون از دودمان" اسحاق" بودند مایل بودند این افتخار را براى خود ثبت کنند و از مسلمانان که پیامبرشان زاده اسماعیل بود سلب کنند، هر چند از طریق انکار واقعیات باشد! به هر حال آنچه براى ما از همه محکمتر است ظواهر آیات قرآن است که به خوبى نشان مىدهد که ذبیح اسماعیل بوده است، گر چه براى ما تفاوتى نمىکند که ذبیح اسماعیل باشد یا اسحاق هر دو فرزند ابراهیم و پیامبر بزرگ خدا بودند، هدف روشن شدن این ماجراى تاریخى است.
و نیز با توجه به آیه: فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِیمٍ که در آغاز این ماجرا ذکر شده به خوبى روشن مىشود که این دو بشارت مربوط به دو فرزند است، اگر بشارت اخیر طبق صریح آیه مورد بحث مربوط به" اسحاق" است پس" غلام حلیم" (نوجوان بردبار شکیبا) حتما" اسماعیل" است، و آنها که اصرار دارند" ذبیح" را" اسحاق" بدانند هر دو آیه را اشاره به یک مطلب دانستهاند با این تفاوت که آیه اول را بیان اصل بشارت فرزند مىدانند و آیه دوم را بشارت به نبوت مىدانند ولى این معنى بسیار بعید است و آیات فوق به وضوح مىگوید که این دو بشارت مربوط به دو فرزند بوده است (دقت کنید)
آنچه در ترجمه تفسیر المیزان آمده:
ذبیح ابراهیم (ع)، اسماعیل (ع) بوده است نه اسحاق (ع)
تورات، ذبیح ابراهیم (ع) را اسحاق دانسته در حالى که ذبیح نامبرده اسماعیل (ع) بوده نه اسحاق. مساله نقل دادن هاجر به سرزمین تهامه که همان سرزمین مکه است، و بنا کردن خانه کعبه در آنجا و تشریع احکام حج که همه آن و مخصوصا طواف، سعى و قربانى آن حاکى از گرفتارىها و محنتهاى هاجر و فرزندش در راه خدا است، همه مؤید آنند که ذبیح نامبرده اسماعیل بوده نه اسحاق.
انجیل برنابا هم یهود را به همین اشتباه ملامت کرده و در فصل چهل و چهار چنین گفته است:" خداوند با ابراهیم (ع) سخن گفت و فرمود: اولین فرزندت، اسماعیل را بگیر و از این کوه بالا برده او را به عنوان قربانى و پیشکش ذبح کن، و اگر ذبیح ابراهیم (ع) اسحاق بود انجیل او را یگانه و اولین فرزند ابراهیم (ع) نمىخواند.
و همچنین از آیات قرآن کریم به خوبى استفاده مىشود که ذبیح ابراهیم (ع)، فرزندش اسماعیل بوده نه اسحاق، براى اینکه بعد از ذکر داستان شکستن بتها، و در آتش افکندن ابراهیم (ع) و بیرون آمدنش به سلامت، مىفرماید:
اگر کسى در این آیات دقت کند چارهاى جز این نخواهد دید که اعتراف کند به اینکه ذبیح همان کسى است که خداوند ابراهیم (ع) را در جمله" فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِیمٍ" به ولادت او بشارت داده. و جمله" وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ" بشارت دیگرى است غیر آن بشارت اول، و مساله ذبح و قربانى در ذیل بشارت اولى ذکر شده. و خلاصه، قرآن کریم پس از نقل قربانى کردن ابراهیم (ع) فرزند را، مجددا بشارت به ولادت اسحاق را حکایت مىکند و این خود نظیر تصریح است به اینکه قربانى ابراهیم (ع) اسماعیل
و نیز روایات وارد از ائمه اهل بیت (ع) همه تصریح دارند بر اینکه ذبیح، اسماعیل (ع) بوده. و اما در روایات وارده از طرق عامه، در بعضى از آنها اسماعیل (ع) و در بعضى دیگر اسحاق اسم برده شده. الا اینکه قبلا هم گفتیم و اثبات هم کردیم که روایات دسته اول موافق با قرآن است، و روایات دسته دوم چون مخالف با قرآن است قابل قبول نیست.
منابع: تفسیر نمونه،ج14 ص76، ج19 ص118، ج19 ص128، ج19 ص306
ترجمه تفسیر المیزان، ج7 ص322، ج7 ص 324، ج11 ص343
