. آیا پیامبر اسلام برای همه اقوام است و آیا اسلام، دین جهانی است؟

. آیا پیامبر اسلام برای همه اقوام است و آیا اسلام، دین جهانی است؟

قرآن می فرماید: "ما هیچ پیامبری جز به زبان قومش نفرستادیم" (تا پیام او را قبول کنند)، حال با توجه به این که دین اسلام دین جهانی است و پیامبر اسلام پیامبر جهانی است، این قاعده در مورد غیر عرب ها که مکلف به پیروی از دین اسلام هستند چگونه جاری است؟
 

 

اگر چه پیامبر اکرم (ص) برای هدایت همۀ مردم مبعوث شده است، ولی دعوت او از یک جمع و جامعه کوچک و محدود شروع و به تدریج به جوامع بزرگ تر گسترش می یابد، تا سراسر جهان را در بر بگیرد. و چون گسترش دعوت پیامبر از طریق اسباب و وسائل عادی بوده، بنابراین لازم بود تا شروع دعوت پیامبران به زبان قومی باشد که در بین آنها مبعوث شده اند؛ زیرا ابتدا این گروه باید با رسالت او آشنا شوند- با توجه به محدودیت عمر پیامبر (ص) -سپس این گروه پیشتاز، آن را به دیگر اقوام جهان حمل کنند.

از این رو بین فرستاده شدن پیامبر (ص) برای همۀ مردم و تکلم حضرتش به زبان قوم و گروه اول هیچ تعارض و تنافی وجود ندارد.
»  

کلمه "لسان" در این آیه مانند آیۀ "بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ"،[1] به معناى لغت است و "بِلِسانِ قَوْمِهِ" یعنی به لغت و زبان آنان، و معنای آیه چنین است که: "ما هیچ رسولى را نفرستادیم، مگر این که به زبان قوم و مردم زمان خود صحبت می کرد تا بتواند احکام را براى آنان بیان کند.

مقصود از ارسال رسل به زبان قوم خود، این است که رسولانى که فرستاده‏ایم هر یک از اهل همان زبانى بوده که مأمور به ارشاد اهل آن شده‏اند، حال چه این که خودش از اهل همان محل و از نژاد همان مردم باشد، و یا آن که مانند لوط از اهالى سرزمین دیگر باشد، ولى با زبان قومش با ایشان سخن بگوید.

اما آیا پیامبر اسلام فقط پیامبر قوم عرب بود؟

از آیات متعدد قرآن صریحا استفاده مى‏شود که پیامبر اسلام (ص) براى عموم بشر فرستاده شده است. از جمله: یا محمّد (ص) "ما تو را نفرستادیم مگر براى عموم مردم".[2]  یا محمّد (ص) "بگو: اى مردم! یقینا من به سوى کلیه شما فرستاده شده‏ام.[3] و آیات دیگرى که نقل آنها به طول مى‏انجامد. پس عمومیت و جهانی بودن دین اسلام امری مسلم است، اما این که هر پیامبری به زبان قوم خود سخن می گوید چون مبنا بر این است که ادراک هر موضوع و مطلبى موقوف به این است که گوینده و شنونده لغت و زبان یکدیگر را به طور کامل بدانند و در آنچه گوینده ‏بیان می کند کوچک ترین ابهامى براى شنونده باقى نماند، از این رو خداوند در این آیه مورد بحث می فرماید: "ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم، مگر به لغت و زبان بومى و معمولى قوم و امت او. بهترین گواه زنده و گویا براى معنایى که گفته شد جملۀ ذیل است که می فرماید: "لِیُبَیِّنَ لَهُمْ"؛ تا آن پیامبر حقایق دینى و مذهبى را به نحو کاملى براى قوم خود بیان و روشن کند، و کوچک ترین ابهامى براى ایشان باقى نگذارد.[4] و بتواند با اذن خداوند مردم را از تاریکی ها به سوی نور راهنمایی نماید و هدف از بعثت محقق شود.

پیامبر نیز اگر چه برای همۀ مردم مبعوث شده است، ولی لازم است به زبان قوم خود تکلم کند؛ زیرا گسترش دین باید از طریق اسباب و وسایل عادی باشد و با توجه به این که عمر پیامبر محدود است این قوم مؤمن به او هستند که رسالت او را به سوی دیگر جهانیان و نسل های آینده حمل می کنند، از این رو ابتدا خواسته جزیرة العرب را با اسلام آشنا و بدان مؤمن کند، تا از آن جا گروه های تبلیغ به سوی سایر نقاط فرستاده شود.

از این رو بین فرستاده شدنش برای همۀ مردم و فرستاده شدنش به زبان قومش هیچ تعارض و تنافی وجود ندارد.[5]

بنابراین، معناى آیه "وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ"، این است که خداى تعالى، مسئلۀ ارسال رسل و دعوت دینى را بر اساس‏ معجزه و یک امر غیر عادى بنا نگذاشته، و چیزى هم از قدرت و اختیارات خود را در این باره به انبیاى خود واگذار ننموده است، بلکه ایشان را فرستاد تا به زبان عادى با مردم گفت و گو ‏کنند و مقاصد خود (وحی) را به آنان به ‏فهمانند.[6]

[1] (و مردم را) بر زبان و لغت عربى فصیح (هدایت کنى). شعراء، 195.

[2] سبأ ، 28، "وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ".

[3] اعراف، 158. "قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً".

[4] تفسیر آسان، ج ‏8، ص 319.

[5] سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی‏، فى ظلال القرآن‏، ناشر دارالشروق‏، بیروت- قاهره ، 1412 ق‏، چاپ هفدهم، ج ‏4، ص 2087.
[6] همان.

آیا با تغییر مصوت های قرآن ، قرآن تحریف شده محسوب می گردد؟

 آیا با تغییر مصوت های قرآن ، قرآن تحریف شده محسوب می گردد؟

چطور می‌شود که در قرآن تحریفی رخ نداده باشد در حالی که با عوض کردن مصوت‌ها در زبان عربی معنای جمله عوض می‌شود؟

تحریف معانی مختلفی دارد برای روشن شدن پاسخ ابتدا به بیان هر یک از این معانی و نظرات مسلمانان پیرامون آنها می پردازیم:

1-تحریف معنوی: تحریف معنوى آن است که آیه‏اى را آن چنان معنى و تفسیر کنند که خلاف مفهوم واقعى آن باشد.[1] بنا بر این مفهوم تمام تفسیر به رأی‌ها و تأویلات نادرست و غلط  که تا کنون بوده و خواهد بود نوعی تحریف معنوی قرآن است. [2]

2- تحریف به کم یا زیاد شدن در حروف و حرکات همراه با حفظ قرآن و ضایع نشدن آن؛ به این نحو که در خارج معلوم نباشد قرآن اصلی کدام است. مانند آنچه در قرائت‌های گوناگون وجود دارد. قطعاً یکی از این قرائت‌ها صحیح است و بقیه یا به قرآن چیزی را افزوده یا از آن کاسته‌اند.[3]

برخی از علمای شیعه بر این عقیده اند که قرائت حفص از عاصم که امروزه متداول است، همان قرائت قرآن اصلی است که نسل به نسل و سینه به سینه نقل شده است و قرآن مرسوم و متواتر بین مردم همین قرآن است و بقیه قرائت‌ها نوعی اجتهادند.[4] و اینکه این قرآن به حفص نسبت داده شده است نیز به این معنا نیست که حفص این طور خوانده و مردم از او تبعیت کرده‌اند؛ بلکه به این معناست که حفص از قرائت مرسوم در بین مردم تبعیت کرده است.[5]

هم چنین روایاتی از ائمه نقل شده است که قرآن «علی حرف واحد من عند الواحد» نازل شده است و این روایات اشتباه بودن دیگر قرائت‌ها و درست بودن یکی از آنها را اثبات می‌کند.[6]

اگر این روایات را با روایاتی که در آنها به مردم دستور داده شده است قرآن را همان گونه که مردم می‌خوانند بخوانید،[7] ضمیمه کنیم، چنین می‌فهمیم که قرآن اصلی همان است که نزد مردم متواتر و مرسوم بوده است. بنا بر این هیچ گونه تحریفی در حروف و مصوت های قرآن واقع نشده است.

3- تحریف به معنای کم یا زیاد شدن کلمه یا کلماتی همراه با حفظ اصل قرآن.

گفته شده است که چنین تحریفی در قرآن، در صدر اسلام واقع شده بود و گزارش‌های تاریخی بیانگر آن است، اما با توحید مصاحف عثمان این مشکل برطرف گردید. عثمان پس از جمع‌آوری قرآن به والیان خود دستور داد مصحف‌هایی را که مخالف مصحف جمع شده توسط او هستند، بسوزانند. (البته مصحف عثمان بنا به عقیده شیعه همان قرآن مرسوم در زمان پیامبر بوده است.) بنابراین تحریف به این معنا از زمان عثمان به بعد عملاً منقطع شد؛ اما پیش از آن وجود داشته است.[8]

4-تحریف به معنای کم یا زیاد شدن آیه، آیات یا سوره ای همراه با حفظ قرآن اصلی و اتفاق نظر نسبت به قرائت پیامبر(ص). مانند آنچه در بین اهل سنت وجود دارد که برخی از آنها بسم الله الرحمن الرحیم ابتدای سوره‌ها را جزو وحی می‌دانند؛ در حالی که برخی دیگر از آنها آن را جزو وحی نمی‌دانند. البته همه مسلمانان بر این اتفاق نظر دارند که پیامبر قبل از هر کدام از سوره‌ها به جز سوره توبه بسم الله را می‌خوانده است.[9]

5-تحریف به نقیصه و زیاده‌: یعنی اینکه قرآنی که امروزه در دست ماست مشتمل بر همه قرآن نباشد و یا چیزی از خارج به آن اضافه شده باشد. وقوع چنین تحریفی در قرآن از سوی شیعه مورد انکار قرار گرفته و ادله فراوانی نیز برای آن اقامه شده که در جای خود آمده است.[10]

بنا براین در زمینه مصوت‌ها و حرکات قرآن گرچه به جز قرائت مرسوم، قرائت‌های دیگری نیز در لابلای کتابها وجود دارد اما آنها نوعی اجتهاد است و متواتر نیست. و البته در بین عالمان علوم قرآن برای تشخیص درست یا اشتباه بودن آنها ملاک‌هایی نیز نقل شده است.[11] اما در صورت قبول چنین تحریفی در قرآن، باید گفت که تحریف به این معنا هیچ ضرری به جاودانگی قرآن نمی زند؛ زیرا قرائت اصلی نیز موجود است. آنچه مضر به جاودانگی قرآن است تحریف به معنای زیاد شدن حروف یا کلمات یا آیاتی از خارج قرآن به آن می باشد که به عقیده همه دانشمندان مسلمان در قرآن واقع نشده است.

 


[1] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 11، ص 29، دار الاکتب الاسلامیه، تهران، 1374.

[2] . به نقل از البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم خوئی، ص 197 – 199، نشر امید. کل این تقسیم بندی از کتاب آقای خویی نقل شده است.

[3] . همان.

[4] . معرفت، محمد هادی، تلخیص التمهید، ص 399- 400، مؤسسة النشر الاسلامی.

[5] . همان، ص 375.

[6]. همان، ص 378.

[7] . همان، ص 379.

[8] . خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص 197 – 199، نشر امید.

[9] . همان.

[10] . ر. ک. به: البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم خوئی، ص 200 – 259؛ صیانة القرآن من التحریف، محمد هادی معرفت، مؤسسة النشر الاسلامی. همچنین ادله شیعه بر نفی این تحریف در پاسخ سؤال شماره 453 (سایت: 486) مطرح شده است.

[11] . ر. ک.به: تلخیص التمهید، محمد هادی معرفت، ص 399 – 400

اساطیر ادیان

اساطیر آفریقا

شکی نیست که اغلب مردمان آفریقا به موجودی برتر و آفریننده همه‌چیز اعتقاددارند. در فرهنگ زبان بانتو تألیف 1605 و کتابی که درباره بوشمن‌های آفریقای غربی در 1705 منتشر شد از خدایی برتر یاد می‌شود اعتقاد به خدای برتر نزد نگروها اعتقادی است که پیش از رواج مسیحیت و اسلام در مناطق حاره و جنوب آفریقا رواج داشته است.

نام خدای برتر به سبب تنوع زبان‌های آفریقایی در این زبان‌ها کاملاً متفاوت است اما نام‌هایی وجود دارد که در بخش وسیعی از این قاره عمومیت دارد در آفریقای شرقی خدا مولونگو Mulungu نام دارد و این نام تقریباً درسی ترجمه از کتاب مقدس به کار برده شده است گروه‌هایی از اقوام مختلف آفریقای مرکزی از خدا با نام لزا Leza یاد می‌کنند. در مناطق حاره غربی از بوتسوانا تاکنگو از خدا با نام نیامبه Nyambe و با تلفظ‌های مختلف یاد می‌شود. احتمالاً کلمه مورد کاربرد برای خدا در غنا یعنی کلمه نیامه با نیامبه ارتباط دارد در آفریقای غربی بسیاری از نام‌های دیگر نیز برای خدا، رواج دارد که از آن شمار است: نگه وو Negewo، ماوو Mawu، اما Amma، ئولورون Olorun، چوکوو Chukwu و جز آن که به موجودی موجود برتر در زبان‌های آفریقایی است.

خدا آفریننده است و اسطوره‌ها از خدا به عنوان خاستگاه انسان و جهان سخن می‌گویند. او موجودی است برتر که در آسمان زندگی می‌کند و بدین دلیل است که مردم بدو نظر دارند و بزرگی او را ستایش می‌کنند. گاه چنین تصور می‌شود که خدا نخست در زمین به سر می‌برد و به سبب برخی از خطاهای انسان به آسمان صعود کرد.

اگر چه خدا برتر از همه موجودات است اما در آفریقا ارواح کوچک‌تری وجود دارند که در نیایش‌های دینی از مقام والای برخوردارند. خدایان توفان، زمین، جنگل، دریاها و آب و جز آن در آفریقا و نزد عامه شهرت دارند. در آفریقای غربی معابد بسیاری برای این خدایان وجود دارد در قسمت‌های دیگر این قاره این خدایان از تکریم مبهمی برخوردارند و معابد خاص نیایش آنان اندک است روح مردگان در سراسر آفریقا تکریم می‌شوند و اعتقاد به زندگانی بعد از مرگ شاید کهن‌ترین و استوارترین اعتقاد دینی است که در سراسر آفریقا رواج دارد و انجمن‌های پنهانی متعدد، رقاصان صورتک پوش و مراسم آئینی نیایش نیاکان این نظر را اثبات می‌کند.

شگفت انگیز این که معابد خاص نیایش خدایان برتر بسیار اندک است، اما خدایان که تر و نیاکان را در آفریقا (معبدهای خانوادگی) و معابد عمومی بسیاری است. در توجه به این کیفیت بسیاری از محققان بر این نظرند که خدای برتر در آفریقا خدایی منزوی است که از او تنها به عنوان آفریننده یاد می‌شود و غالباً فراموش شده است یا کم‌تر از او سخن می‌گویند اما در اسطوره‌هایی که از آن سخن می گوئیم می‌بینیم که خدای برتر نه تنها خدای کهن آفریننده که خدایی است که در رویداد عادی زندگانی نیز از او یاد می‌شود وقتی علت کمبود معابد خدای برتر از پیران پرسش می‌شود پاسخ آن‌ها این است که خدای برتر بزرگ‌تر از آن است که در خانه‌ای بگنجد، سلیمان فرزانه نیز چنین می‌گفت.

با آن که خدای برتر (چون خدایان ملت‌های دیگر) در اساطیر آفریقا دارای ویژگی‌های انسانی است و مثلاً زن و خانواده دارد و به هیأت انسان است اما در بسیاری از روایت‌ها و امثال آفریقایی خدا اندیشه‌ای مجرد و علت همه چیزها است خدای برتر خدایی یگانه و غالباً مهربان است که مواظب مردمان است و آنان را به وحشت نمی‌افکند. نیز قادری است که پاسدار و جانبخش همه چیز است. خدا همه چیز را می‌داند، همه را می بیندو آنچه بخواهد انجام می‌دهد. عادل است نیکی را پاداش و بدی را کیفر می‌دهد. داور نهایی است که فقیرترین و ناشناس‌ترین مردمان وقتی از خدایان دیگر نتیجه‌ای نمی‌بینند به او روی می‌آورند. اگر چه مردم از او چون موجودی با سیما، دست‌ها و پاهای انسانی یاد می‌کنند و در کتاب مقدس نیز چنین است، اما خدا را شکلی نیست. در معبد جای نمی‌گیرد، تندر صدای اوست اما از توفان بزرگ‌تر و تنها موجودی است که در وصف نمی‌گنجد.

در امثال و اساطیر از صفات آشکار خدا سخن می‌رود، اما در داستان‌ها غالباً دارای ویژگی‌های ملموس انسانی است. چون خالق سازنده همه چیزها و بر پادارنده مراسم همه مردمان است. بر پا دارنده مزارع، استوار دارنده کوه‌ها در جای خود و جاری سازنده رودها و رویاننده درختان و گیاهان است. او حتی بر پا دارنده لانه سرخ و سخت مورچگان و چال مورچگانی که چنین مخروطی عظیم را می‌سازند.

چون قالبساز همه چیزها را شکل می‌دهد و چون زنی ظروف سفالینی را که ساخته است شکل می‌بخشد او اشیاء را با یکدیگر ترکیب و از آن‌ها چیزی تازه می‌سازد و چون بنایی است که از آجر و با چینه‌های منظم خانه می‌سازد.

پدر و مادر انسان‌ها و حیوانات است از آنجا که ازلی است غالباً او را زاده شده نمی‌دانند اما در افسانه‌ای از زنی یک پستان زاده می‌شود از زن او سخن می‌رود و حلقه‌های قهوه‌ای و سختی که تن یک هزارپا یا خرخاکی را شکل می‌دهد النگوی زن خدا نام دارد. نیز برخی او از جنسی دوگانه و زن و مرد می‌دانند و نویسنده‌ای مشهور در غنا از او با صفت خدای پدر- مادر یاد کرده است معهذا خدا را جنس نیست، اگر چه در داستان‌ها به شکل انسان مجسم می‌شود.

موجود برتر آسمان است و به ویژگی خالق باران و چیزی است که زندگانی مردمان بدان وابسته است به ندرت با خورشید رابطه دارد و این بدان دلیل است که در مناطق حاره خورشید سوزان همیشه می‌درخشد و چون ژاپن و اروپای کهن (و بسیاری از قسمت‌های سردسیر آسیا) نیازی به افسون و قربانی دادن برای بازگرداندن او نیست با آذرخش آسمان را چاک می‌زند و جنگل‌ها را به حرکت و درختان را به نجوا وا می‌دارد. به جای گفتن کلمه هوا بدان سان که ما آن را به کار می‌بریم و می گوئیم هوا گرم است آفریقائیان اغلب می‌گویند «خدا خیلی داغ است» «خدا بارانی است»، طبل خدا نمی‌غرد؛ گفتن «خدا تخم‌ها را پنهان می‌کند» بدین مفهوم است که همان طور که تمساح تخم‌های خود را در زیر شن مخفی می‌کند و از آن بچه تمساح بیرون می‌آید، رعد نیز به موقع غریدن می‌گیرد؛ و به هنگام نزول باران در توصیف هوای لطیف گفته می‌شود «خدا روز را لطیف کرده» رنگین کمان، خدا نام دارد و از خدا چون یک شکارچی یاد می‌شود.

خدا والاتر و برتر از همه و ما را چون آسمان در بر می‌گیرد قادر و فرزانه است و شناخت او آسان نیست، رازهای او بسیار و غیر قابل درک است. این سرنوشت زندگی است که همراه با غم و شادی نیز وجود دارد. خدا خالق سرنوشت است و شر و رنج نیز از اوست. کسی که همه کودکان خود را در بیماری یا حادثه‌ای از دست داده ممکن است او را «نظر کرده خدا» بنامند. دربسیاری از افسانه‌های آفریقایی انسان‌ها به آسمان صعود می‌کنند تا از علت رنج‌های خود آگاه شوند.

برخی از نام‌های خدا در مراسم آئینی، امثال و اسطوره‌ها گویای انتساب صفاتی خاص به خدا است، از آن جمله است قالبساز، دم بخش، روح بخش و خدای سرنوشت. نزول باران، رخشندگی خورشید، پیدایی و جابه جایی فصول، رعد، رنگین کمان و فروزندگی آتش از خداست و از بزرگی و خدایی او با نام‌هایی چون سرآغاز روزها، بی کران، ازلی، برازنده شاهان، دهنده و گیرنده، قائم به ذات و کسی که همه جاست یاد می‌شود.

از سبب سازی و علیت او با نام‌هایی چون پدر نوزادان، مادر بزرگ، بزرگ‌ترین دوستان، یگانه مهربان، خدای شفیق و آرامبخش، نگرنده و علت همه چیز چون خورشید، کسی که انسان می‌تواند بدو متکی باشد و نلغزد، یاد می‌شود و سرانجام او را نام‌های راز آمیز و عناوین خاصی است چون: بزرگی که افق دستار اوست، تالاب دربردارنده همه، بی نیاز ازسپاس، غیر قابل بیان، خشماور یگانه، عنکبوت بزرگ- حشره زیرکی که در همه داستان‌ها از او یاد می‌شود.

آفرینش زمین

اسطوره‌های آغازین مربوط به آفرینش زمین در آفریقا دارای اشکال متفاوتی است و نمونه زیر یکی از آن نمونه‌ها است. در داستان‌های مربوط به آفرینش انسان و سنت‌های نیاکان نخستین نیز نمونه‌هایی کوتاه از آفرینش دیده می‌شود.

یوروباهای نیجریه می‌گویند در آغاز سراسر جهان باتلاقی و متروک بود. ئول – ئورون و دیگر خدایان در آسمان فراز باتلاق بزرگ زندگی می‌کردند. خدایان گه گاه برای بازی به باتلاق متروک می‌آمدند و وسیله نزول آنان تارهای عنکبوتی بود که چون پل‌های پریان در امتداد شکاف‌های بزرگ آویزان بود هنوز اما بر زمین انسان نبود، چرا که خاکی وجود نداشت. روزی ئول ئورون – موجود برتر – رئیس خدایان، خدای بزرگ – ئوریشانلا Orishanla را به حضور خواند و از او خواست که زمین سخت را بیافریند و وظیفه خویش را به خوبی انجام دهد-و در برخی از روایات خدای پیشگویی بود که این مهم را انجام داد. تفال و پیشگویی – ئول ئورون رئیس خدایان را صدفی از حلزون پر از خاک نرم، کبوتری و مرغی پنج پنجه داد و خدای بزرگ به باتلاق بزرگ فرود آمد. خاک را در مکانی کوچک ریخت و کبوتر و مرغ را روی خاک نهاد، کبوتر و مرغ خاک را با پنجه پراکندند و دیری نگذشت که خاک بخش بزرگی از باتلاق را پوشاند و زمین شکل گرفت.

پس خدای بزرگ نزد ئول ئورون بازگشت و کار خود را گزارش کرد و موجود برتر آفتاب‌پرست را برای بازرسی به زمین فرستاد و آفتاب‌پرست در اساطیر آفریقا دارای نقش ممتازی است و این به دلیل راه رفتن آرام و با احتیاط آفتاب‌پرست، تغییر رنگ او برای همرنگ شدن با محیط اطراف و چشمان بزرگ و گرد اوست. آفتاب‌پرست پس از نخستین بازرسی گزارش کرد که زمین فراخ اما به اندازه کافی خشک نیست. پس آفتاب‌پرست دیگر بار به زمین فرستاده شد و این بار گزارش کرد که زمین فراخ و خشک است مکانی که آفرینش زمین از کجا آغاز شد ایفه Ife یعنی یعنی فراخ نام گرفت بعد ایله Ile یعنی خانه بنا شد جایی که ساکنان زمین از آنجا برخاستند ایفه- ایله بدین دلیل برای مردمان یوروبا مقدس‌ترین مکان است و این داستان گویای پرارجی این سرزمین است.

نخستین انسان‌ها درآسمان آفریده شدند و از آنجا به زمین گسیل شدند. بخشی از کار آفرینش انسان از خدای بزرگ است و او بود که موجودات انسانی را از خاک قالب زد و سیمای آنان را شکل داد؛ اما آفرینش جان و جان بخشیدن به این تندیس‌ها کار آفریننده یکتا بود. می‌گویند خدای بزرگ بدین کار جان بخشی حسد برد و بر آن بود که دریابد آفریننده یکتا چگونه این کار را انجام داده است پس روزی وقتی کار قالب زدن انسان‌ها را تمام کرده بود شبانگاه خود را در میان آنان مخفی کرد تا ناظر کار آفریننده باشد. آفریننده که از کار خدای بزرگ آگاه بود او را به خواب سنگینی فرو برد و وقتی خدای بزرگ بیدار شد انسان‌ها را جاندار یافت هنوز هم خدای بزرگ تنها انسان‌ها را قالب می‌زند و در آن شب به سبب ناخشنودی خود علائمی نهاده است که همه یکسان نیستند.

دوقلوهای آسمان

افسانه‌های آفرینش فون fonهای داهومی که در همسایگی یوروباها قرار دارند به گونه دیگری است. فون ها از موجودهای برتری به نام ماوو و موجودات دیگری که با او پیوند دارند سخن می‌گویند. ماوو گاه نر و گاه ماده است در این افسانه مادر آغازین نانابولوکو Nanabuluko پس از آفرینش جهان به استراحت می‌پردازد و از او دو قلویی زاده می‌شود که ماوو و لیسا نام دارند. در این افسانه‌ها و ماوو ماده است و ماه که در غرب منزل دارد و کنترل شب به عهده اوست و لیسا نر است و خورشید و در شرق سکونت دارد. ماوو و لیسا را در آغاز فرزندی نبود، به تصادف به هنگام خسوف و کسوف با هم آمدند و عشق ورزی کردن و هنوز وقتی کسوف یا خسوف رخ می‌دهد می‌گویند ماوو ولیسا به عشقبازی مشغولند.

خدایان دیگر از ماوو و لیسا دو قلوهای آسمانی زاده شدند؛ و همه این خدایان نیز دو قلو بودند، هفت جفت، هفت دوقلو. روایت‌ها در این که کدام یک زودتر زاده شد مختلف است، اما احتمالاً خدایان زمین، توفان و آهن نخست زاده شدند و از دیگران بزرگ‌ترند. می‌گویند روزی لیسا و ماوو همه فرزندان خود را فرا خواندند و هر یک از قلمروی برای فرمانروایی بخشیدند. نخستین جفت بی شک به فرمانروایی زمین برگزیده شدند و بدانان گفته شد که هر چه می‌خواهند از آسمان برگیرند. دوقلوهای توفان در آسمان ماندند و فرمانروای رعد و آذرخش شدند. دو قلوهای آهن با قدرتی که از والدین به ارث برده بودند به زمین آمدند و به تبر تراشی جنگل، آماده کردن زمین برای کشت و ابزار و سلاح سازی برای مردمان پرداختند دوقلویی دیگر فرمان یافتند مقیم دریا و آب‌ها شوند و بر ماهیان فرمان برانند دو قلوی دیگر شکارچیانی بودند که به جنگل‌ها و بیشه‌های گسیل شدند تا بر مرغان و حیوانات وحشی فرمان برانند و درختان را پاسداری کنند. فضای میان آسمان و زمین قلمرو و خدایان دیگری شد که فرمان یافتند خاستگاه زندگی انسان‌ها باشند و گاه نزد ماوو بازگردند و آنچه را در جهان رخ داده است گزارش کنند خدایان آسمان فرمان یافتند که خدایان دیگر را از دیده شدن به وسیله انسان‌ها بازدارند و بدین دلیل است که انسان از خدایان چنان سخن می‌گویند که گویی از آسمان یا ارواح سخن می‌گویند.

آفریننده خدایان را هر یک زبانی خاص عنایت کرد و این همان زبان و آئینی است که کاهنان و واسطه‌های خدایان و انسان در ترانه‌ها و تفألات خود با آن سخن می‌گویند. یکی پیامبر خدا است و اشو، لگبا، Eshu، Legba نام دارد-تفال و پیشگوئی- پیامبر دانش فهم همه زبان‌ها را از ماوو فرا گرفت و اکنون واسطه میان خدایان و انسان‌ها است. گفتنی است که موجود برتر گاه ماوو را فرا می‌خواند بی آنکه به لیسا سخنی بگویدو و تمایل یگانه شدن در تفکر این خدا را در عمل برتر می‌سازد بی آن که از سرشت مادینه یا نرینه بودن او سخنی باشد.

کدوکالباش جهان

کدوکالباش از گونه‌های کدوغلیانی، شبیه هندوانه گرد یا کدو تنبلی است که پوست سخت آن سبب می‌شود بومیان آفریقا درون نرم آن را بیرون بیاورند و از آن به عنوان آوند استفاده کنند از کدوکالباش درون تهی شده غالباً به عنوان قمقمه یا ظرف آب استفاده می‌کنند و از دانه‌های سخت آن می‌توان جغجغه بسازند. در برخی از معابد کدوکالباش میان تهی را می‌بینی که از آن به عنوان دریافت فدیه‌ها یا جای ابزارهای نمادین استفاده می‌شود. کدوکالباش را غالباً با کنده کاری در دو قسمت فراز و زیر زیور می‌دهند و این آرایه‌ها شکل‌های مختلف و از آن جمله تصاویر انسان‌ها، حیوانات و خزندگان را در خود دارد.

در داهومی گاه می‌گویند جهان سپهری است چون کدوکالباش گرد و خط افق همانند و زیرین کدوکالباش را به دو قسمت تقسیم می‌کنند و در فاصله قسمت بالایی وزیرین کدو کالباش قرار دارد. این خط جایی است که آسمان و زمین به هم می‌آمیزند و جایی است آرمانی که انسان را دان دسترسی نیست. بر این تصورند که زمین مسطح است و درون سپهری بزرگ‌تر شناور است همانند کدوکالباش کوچکی که درون کالباشی بزرگ شناور باشد خورشید، ماه و ستارگان بر سطح فرازین کدوکالباش حرکت می‌کنند. جایگاه مردگان مشخص نیست. برخی بر این عقیده‌اند که مردگان بر فراز خاک به سر می‌برند و برخی دیگر بر این باورند که آنان در سوی دیگر غیر مسکون زمین مأوا دارند.

وقتی خدا همه چیز را آفرید نخست بر آن شد که زمین را به هم فشرده، مرز آب‌ها را محدود و کالباش را محدود سازد ماری آسمانی خود را پیرامون زمین پیچید تا آن را به هم آورد و استوار سازد. مار خدا را به هر سوی برد و با جنبش‌های خود فرمان‌های خدا را اجرا کرد و با این جنبش‌ها بود که همه چیز هستی یافت.

اژدر مار ابدیت

مار در سرزمین‌های مختلف برای مردمان دارای افسون خاصی است که آن را موجودی راز آمیز، دهشتناک و نامیرا می‌دانند. این کیفیت به علت خزنده بودن مارو حرکت آن بر روی شکم و نداشتن دست و پا، دوری جستن از خطر و منزوی بودن و ترسبار بودن مار است. بدین علت که پوست عوض می‌کند و زنده می‌ماند چنین می‌پندارند که جاودان است در هنر نقش ماری که دم به دهان دارد بر پارچه، فرسک یا نقاشی دیوار و نقر بر فلز نماد موجودی است که خود را می‌بلعد و باز برخاست و این کار را آغاز و انجامی نیست در این اسطوره‌ها هر ماری دارای این ویژگی نیست و مراد از مار همان اژدرمار یا ماری است که سمی نیست.

فون ها می‌گویند وقتی جهان آفریده شد اژدرماری پیرامون زمین پیچید، زمین را به هم فشرد و مکانی برای زندگانی آدمیان فراهم کرد. می‌گویند اژدرمار همچنان بر پیرامون زمین پیچیده است تا زمین استوار بماند. نیز می‌گویند 3500 مار قسمت فراز زمین و 3500 مار بخش زیرین زمین را در چنبره خود دارند در روایتی دیگر مارها در چهار جهت اصلی پیرامون چهار ستون نگه دارنده آسمان پیچیده‌اند و آن‌ها را محکم در میان گرفته‌اند تا ستون‌ها استوار بمانند. در این روایت سه رنگ سیاه، سفید و سرخ آسمان در شب، روز وفلق و شفق رنگ پوست مارهایی است که بر ستون‌های آسمان پیچیده‌اند.

مار چون نی‌های درون باتلاق‌ها نماد جنبش و تداوم حرکت است نی‌ها در اقیانوس‌ها نیز ریشه در خاک دارند و معرف قدرت بزرگ و جنبش بی پایان اند چنبره مار پیرامون زمین نیز بی حرکت نیست و تحرک هیاکل آسمانی را موجب می‌شود مارها همه جا در حرکتند در تالاب‌های خاموش، رودها و اقیانوس‌ها آن‌ها را می‌بینی که آب را می‌شکافند، پوستشان می‌درخشد و صدای حرکتشان در گوش می‌نشیند. می‌گویند مارها در آغاز آب‌های زمین را راکد یافتند و چنین بود که نهرهارا به حرکت در آوردند، مسیر رودها را حفر کردند و جهان زنده و شاداب شد. می‌گویند وقتی آفریننده را بر پشت خود بر فراز و فرود زمین به بازرسی می‌برد هر جا که توقف کرد کوه‌ها پدیدار شدند.

به روایتی دیگر نخست مار آفریده شد مار آفریننده را در کام خویش جای داد، به هر جا رفت و جهان را چنین شکل داد در این سفر هر جا که مار و آفریننده شب را به استراحت پرداختند از مدفوع مارکوهی پدیدار شد و به همین دلیل است که مردم با کندن کوه‌ها به گنج دست می‌یابند. وقتی آفریننده کار خوش را به پایان برد دریافت که کوه‌های بسیار، درختان و حیوانات غول پیکر بار زمین را سنگین کرده‌اند، پس آفریننده به چاره جویی پرداخت که چگونه زمین را از غرق شدن در دریایی که آن را احاطه کرده است باز دارد؟ پس مار را فرمان داد چنبره زند، دم خویش را به دهان گیرد و زمین را استوار کند و مارچنان کرد بدین سان مار به هیات بالشتک‌های گردی در آمد که مردمان به هنگام حمل ظرف آب یا باری سنگین بر سر می‌گذارند و بار را روی بالشتک قرار می‌دهند. مار از گرما بیزار است وسردی آب دریا او را خوشایند است پس آفریننده چند میمون سرخ را فرمان داد در دریا مقیم شوند و قوت مار را از میله‌های آهن فراهم سازند. وقتی مار جا به جا می‌شود زلزله پدیدار می‌شود. اگر میمون‌ها در گرد آوری آهن برای خوراک مار اهمال کنند مار دم خود را خواهد خورد و زمین که نسبت به آغاز آفرینش آن بسیار سنگین‌تر شده است در اعماق دریا فرو خواهد رفت و جهان به پایان می‌رسد.

خدا، زمین و ارواح

مردمان دوگون Dogon در سودان غربی و جنوب تیمبوکتو و خم رود نیجر زندگانی می‌کنند. تحقیقات سال‌های اخیر نشان داده است که این مردمان از عقاید مذهبی و اسطوره‌های خاصی برخوردارند که از نمونه ای دیگر آفریقایی متمایز است ذکر این اعتقادات و اساطیر از اهمیت خاصی برخودار است، اما نمی‌توان این نمونه‌ها را نمونه‌ای مجرد دانست و دانسته نیست که مردمان مناطق دورتر تا چه حد اعتقاداتشان به مردم دوگون نزدیک است این نگرش‌ها توسط مرد نابینایی بیان شده که ئوگتملی نام داشت و محققان اروپایی او را برای بیان راز اساطیر قبایل آفریقایی انتخاب کرده بودند.

در آغاز خدای یگانه آما خورشید و ماه را به هیأت ظرفی آفرید و این نخستین چیزهایی بود که آفرید خورشید گدازان است و هشت حلقه سرخ آن را در میان گرفته است ماه نیز چون خورشید محاط در حلقه‌هایی است که از مس سفیدند. ستارگان گلوله‌هایی گلینی است که آما در فضا آویخت؛ اما همانگونه که ستارگان را آفرید کلوخه‌ای گل را به فضا پرتاب کرد و زمین آفریده شد کلوخه گل در فضا به شکل سطحی صاف در آمد و چون تنی شد که سر آن به جانب شمال و دیگر اعضاء آن به سوی جهات اصلی دیگر قرار گرفت، مسطح و چهره آن رو به آسمان.

آما تنها بود، پس به زمین ماده نزدیک و با او همبستر شد به هنگام نزدیکی آما با زمین، لانه موریانه‌ای میان آما و زمین حائل شد و آما آن رابه سویی پرتاب کرد و این کار سبب شد که زمین به جای زادن نوزادهای دوقلو شغالی زائید و از این شغال اما همیشه آزار دید. دنباله این اسطوره از ختنه شدن زمین سخن می‌گوید و این کاری است که نزد دو گون‌ها و بسیاری از مردمان آفریقا رواج دارد و زنان خود را ختنه می‌کنند.

پس از این آما و زمین چندین بار به هم نزدیک شدند و زمین دو قلوهای بسیاری زائید. این دو قلوها شبیه آب و سبز رنگ بودند دوقلوهایی که بالاتنه آنان انسان و پایین تنه آنان مارسان بود. چشمان این دوقلوها سرخ، زبانشان دو شاخه، دستانشان پرپیچ و خم و بی مفصل، تنشان پوشیده از مویی کوتاه و سبز و چون آب رخشان بود آنان هشت عضو داشتند و کامل زاده شده بودند دو روح به نام نومو Numo هستی یافتند تا از خدا فرمان بگیرند، خدا پدر آنان بود و آن‌ها از گوهر او که نیروی زندگی جهان است برخوردار بودند و از این نیرو است که همه قدرت و حرکت پدید می‌آید این نیرو آب است و نوموها در همه آب‌ها، دریاها، رودها و توفان‌ها یافت می‌شوند.

وقتی ارواح نومو از آسمان به پائین نگریستند مادر خود زمین را دیدند که عریان و نامنظم ودر فضا رها شده بود پس نوموها از آسمان با دسته‌ای از الیاف نباتی فرود آمدند و پس و پیش مادر را با این الیاف پوشانیدند، همان طور که هر زنی پس و پیش خود را می‌پوشاند الیاف نباتی مرطوب وسرشار از ارواح نومو بود. پس از پوشیدن این پوشاک و بر اثر آن زمین زبانی برای سخن گفتن یافت، زبان ابتدایی اما مناسب برای بیان مقصود.

شغال نخستین فرزند زمین و آما به قدرت سخنگویی مادر حسادت برد و خواست پوشاک مادر را که سخن گفتنش به سبب آن میسر شده بود، از او برباید. زمین در برابر این تمایل ناپاک شغال به مقاومت پرداخت و در رحم خود فرو رفت، پس به هیات موریانه‌ای درون لانه موریانه درآمد. شغال مادر را دنبال کرد، مادر در اعماق لانه فروتر می‌رفت و شغال او را دنبال می‌کرد و او را راه گریزی نبود. پس شغال پوشاک مادر را به چنگ آورد و زبان سخن گفتن یافت و چنین است که شغال به اسرار موجود برتر دسترسی یافت.

حاصل کار ناشایست شغال آلوده شدن زمین بود آما بر آن شد که موجودات زنده را بدون بهره گرفتن از زمین خلق کند. وقتی خدا اعضاء انسان را شکل می‌داد ارواح نومو از امکان ناپدید شدن دو قلوزایی هراسناک شدند. پس آنان طرح موجودی مرد و زن را ریختند؛ و چنین بود و چنین است که از آن زمان هر موجود انسانی را نخست دو روح است و دو جنسی است روح مرد – زن به هنگام ختنه شدن و وقتی به مرد واقعی بدل می‌شود تغییر می‌یابد و زن نیز بعد از ختنه شدن زن می‌شود این اسطوره‌ها با پیدایی انسان ادامه می‌یابد.

خدا غذا را ارزانی می‌دارد

در جانب دیگر آفریقا مردمان ایله در زامبیا می‌گویند خدا انسان‌ها را به زمین فرستاد توشه‌ای از دانه‌های قابل کشت به آن‌ها بخشید و از آنان خواست آن را پاسداری کنند. آدمیان بارسیدن به زمین دانه‌ها را کشت کردند و خرمنی از غلات و دانه‌های خوراکی فراهم آوردند. پس خرمن را برداشت و انبار کردند و مشغول خوردن شدند. آدمیان آزمند به شکمبارگی پرداختند و سراسر روز و صبح و شام را به خوردن روی آوردند. پس از انباشتن شکم تصور کردند که غلات انبار شده اضافی است آن‌ها را آتش زدند و همه غلات را سوختند. پس قحطی و گرسنگی فرا رسید و آنان را چیزی برای خوردن نبود. آدمیان روستاهای خود را رها کردند و نزد خدا رفتند. خدا به آدمیان گفت احمق‌هایی بیش نیستند، چرا که دانه‌ها را تا سیر شدن خورده و دانه‌های اضافی را به آتش کشیده بودند پس خدا این بار میوه را به آنان ارزانی داشت و از آن پس تا خرمن جدید به ناچار شکم را با میوه و ریشه گیاهان سیر می‌کردند. از آن زمان تا به حال همیشه چنین بوده است، در مصرف غلاف اسراف می‌شود، برخی از غلات آبجو درست می‌کنند، گروهی دیگر غلات اضافی را می‌سوزانند، گروهی به شکمبارگی می‌پردازند و در مصرف غلات مآل اندیش نیستند و وقتی انبارها خالی شد به ناچار برای سیر شدن به میوه‌ها و ریشه گیاهان روی می‌آوردند. داستان به کمبود غلات پیش از فصل درو و سرزنش مردمان به سبب اسراف توجه دارد.

در داستانی از ملاگاسی آغاز پیدایی برنج چنین است: روزی زنی بچه خود را به ساحل رود برد، بچه را رها کرد به بازی بپردازد و خود به کار خویش پرداخت. کودک حشره‌ای را دید که می‌پرد و جست می‌زد. کودک نام حشره را از مادر پرسید و مادر نام حشره را که ملخ بود به فرزند گفت: کودک از مادر خواست ملخ را برای او صید کند. مادر همه جارا جستجو کرد و ملخ را نیافت. کودک از غصه بیمار شد و مرد. مادر به تلخی گریست و شیون او خدا را از ماجرا آگاه کرد خدا بر مادر رحمت آورد و از او خواست کودک خود را در بن مرداب دفن کند و مادر چنان کرد. یک ماه بعد در هما جایی که مادر بچه خود را دفن کرده بود گیاهی روئید و شروع به بالیدن کرد. بوته رشد کرد، دانه داد، پربار شد و دانه‌ها رسید و پرندگان به خوردن دانه‌ها پرداختند. خدا زن را گفت دانه‌ها را پوست کند، طبخ نماید و بخورد. زن چنان کرد و با پی بردن به طعم برنج کشت برنج آغاز شد و زن برنج را چیزی یافت که بعد از فرزند خویش دوست می‌داشت.

در داستانی دیگر از مالاگاسی از پیدایی برنج و کار مناسب مردان یاد می‌شود: بر زمین چهار مرد بودند، هر کدام از کاری خاص خود بود و با هم همدل نبودند، اولی شکارچی و ابزار کار او نیزه بود، دومی دام می‌نهاد و پرندگان را صید می‌کرد، سومی میوه گرد می‌کرد و چهارمی زمین را کشت می‌کرد. از آنجا که این مردان با هم نبودند، نزد خدا رفتند تا از او بخواهند کار آنان را عوض کند تا بتوانند با هم زندگی کنند. وقتی چهار مرد به جایگاه خدا رسیدند، خدا مشغول پوست کردن برنج بود. به آنان گفت که مشغول است و نمی‌تواند با آنان سخن بگوید. پس هر مرد را مشتی برنج داد و از آنان خواست دانه‌ها را در چند روز آینده کشت کنند. هر یک از آنان به راه خود رفتند. اولی در راه چند صید دید، برنج را به سویی افکند و به صید پرداخت. دومی در راه خود صدای پرنده‌ای را شنید، برنج را به زمین ریخت و به دنبال پرنده رفت و وقتی بازگشت از برنج خبری نبود. سومی چند درخت میوه دید، برنج را به دور ریخت و به گرد آوری میوه پرداخت.

چهارمی برنج را بر زمین نهاد و به کندن چاله‌ای پرداخت تا برنج را کشت کند، وقتی سراغ برنج را گرفت باد دانه‌ها را پراکنده بود، اما مرد اندکی از دانه‌ها را یافت و کشت کرد چند روز بعد خدا آنان را فرا خواند و از آنان پرسید که با برنج چه کردند و هر یک ماجرای خود را باز گفت. خدا گفت این ماجرا گویای آن است که آنان را از سرنوشت خود گریزی نیست و نمی‌توانند کار خود را تغییر دهند و چنین شد که صیاد، شکارچی ماند و دیگران نیز کارهای پیشین را دنبال کردند و از آن پس هر یک به کار خود دل بستند.

خدا و آتش

کشف آتش در زندگانی انسان نقش بزرگی داشته است. آتش را موهبتی خدایی می‌دانند که از آسمان به زمین آورده شد. مردمان ایله بر این اعتقادند که آتش را زنبور بنا به زمین آورد. زنبور بنا در آفریقا از زنبورهای مشهوری است که بال‌هایی آبی رنگ، میان زرد و پاهای بندبند دارد و لانه خود را با گل در جاهایی چون روی دیوار، پرچین، چوب و در بالای اجاق‌ها بنا می‌کند. در لانه تخم می‌گذارد و تخم‌ها را تا بیرون آمدن از حالت لاروی و تبدیل به زنبوری که قدرت پرواز دارد رها می‌کند تخم‌گذاری و لانه‌سازی زنبور بنا در نزدیکی اجاق موجب خلق افسانه‌هایی شده است که طی آن زنبور بنا آتش را برای نخستین بار از آسمان به زمین می‌آورد ودر اساطیر آفریقا نقشی همانند پرومته در اساطیر یونان دارد. از آتش بر زمین خبری نبود و همه جا سرد و خاموش بود. پرندگان و حشرات برای یافتن راهی برای گرم کردن خویش انجمن کردند. پرنده‌ای یا حشره‌ای می‌گفت با داشتن آتش می‌توان گرم شد، شاید تنها خدا است که آتش دارد. پس زنبور بنا گفت اگر کسی او را همراهی کند به جستجوی آتش نزد خدا خواهد رفت. کرکس، دال دریایی و کلاغ داوطلب همراهی با زنبور بنا شدند، با پرندگان وداع کردند و راهی آسمان شدند. ده روز بعد مقداری استخوان از آسمان فرو ریخت که استخوان‌های کرکس بود. چند روز بعد دیگر بار استخوان‌هایی زمخت‌تر از پیش از آسمان فرو ریخت که استخوان‌های دال دریایی بود. چند روز بعد باز استخوان‌هایی خرد از آسمان فرو ریخت که استخوان کلاغ بود. زنبور بنا به تنهایی سفر را ادامه داد و رفت و رفت و سی روز گذشت. هر وقت خسته می‌شد بر بال ابرها به استراحت می‌پرداخت و باز پرواز می‌کرد. آسمان را انتهایی نبود و زنبور خسته شده بود. خدا به استقبال زنبور بنا آمد تا دریابد زنبور به کجا می‌رود. زنبور ماجرای سفر و از دست رفتن همسفران را در جستجوی آتش باز گفت. خدا بر زنبور رحمت آورد و از آن پس او را فرمانروای پرندگان و حشرات ساخت. خدا از زنبور بنا خواست ازآن پس لانه خود را کنار اجاق‌ها بنا کند، تخم‌های خود را رها کند و پس از چندین روز باز گردد و بچه‌های خود را پرواز دهد. چنین است که زنبور بنا به فرمان خدا لانه خویش را کنار اجاق‌ها می‌سازد. در این داستان از ماجرای بازگشت زنبور بنا و آوردن آتشی سخنی نیست و چنین می‌نماید که با گذشت زمان شکل داستان تغییر یافته است.

در افسانه‌ای از دوگون به هنگام ورود نیاکان اولیه از آسمان به زمین آنان را آتشی نیست، ارواح نومو، فرزندان زمین و خدا، آهنگران آسمان بودند و یکی از نیاکان تکه‌ای از خورشید را از آهنگری آنان دزدید. نومری ماده بر این نیا آذرخشی فرود آورد، اما نیا در پس دم چرمی آهنگری که برای آوردن آتش ساخته بود و آذرخش در آن تأثیر نداشت پنهان شد و از خطر رهایی یافت پس نومری ماده صاعقه‌ای بر نیا فرود آورد و صاعقه نیز نتوانست نیا را از میان بردارد، چرا که نیا بر کمان رنگین کمان نشست و با چنان سرعتی به جانب زمین لغزید که دست‌ها و پاهای او شکست. پیش از این ماجرا دست و پای آدمیان چون دست و پای نوموها پیچاپیچ و فاقد مفصل بود، اما زمانی که این ماجرا اتفاق افتاد دست و پای آدمیان مفصل دار شد. این داستان با انبار غله‌ای که نیاکان ساختند و از آن سخن خواهیم گفت ادامه می‌یابد.

پیگمه‌های جنگل‌های کنگو را اسطوره‌های آتش جذابی دانست. پیگمه ها می‌گویند نخستین کسانی بودند که به آتش دست یافتند و بعد به نگروها که آن‌ها را ارباب خود می‌دانند، آتش دادند. روزگاری وقتی پیگمه‌ای فیلی را دنبال می‌کرد به تصادف به روستای خدا رسید و آتش را در فروزش دید. پیگمه نیمسوزی را ربود و گریخت، اما خدا او را گرفت و نیمسوز را پس گرفت. سه بار این ماجرا تکرار شد، همان گونه که غالب افسانه‌های پیگمه سه مرحله‌ای است سرانجام خدا خسته شد و پیرامون روستای خود را با حصاری از پیچک جنگلی استوار کرد اما پیگمه به راحتی از حصار پرید و آتش را به خانه خود برد.

در اسطوره‌ای متفاوت با اسطوره پیشین پیگمه ها می‌گویند تنها خدا آتش داشت و مادر خدا هر روز خود را کنار آتش گرم می‌کرد خدا نیز تابی از پیچک جنگلی – لیانه – داشت که از رودی تا رود دیگر گسترده بود. روزی وقتی خدا به تاب سواری مشغول بود پیگمه‌ای که در جنگل راه گم کرده بود به جایی رسید که آتش در فروزش بود، مادر خدا کنار آتش در خواب بود و پیگمه آتش را دزدید مادر بر اثر سرما از خواب پرید و پسر را فرا خواند. خدا برتاب نشست، پیگمه را یافت و آتش را باز گردانید. پیگمه ماجرای آتش را به دوستی گفت و دوست به دنبال آتش رفت و همان ماجرا تکرار شد. سومین نفر از پر پرندگان بالی ساخت و به روستای خدا پرکشید و آتش را دزدید. مادر فرزند را فرا خواند، خدا بر تاب جهید و زیر و بالای تپه‌ها و دشت‌ها را به جستجوی پیگمه در پی نهاد. پیگمه همچنان می‌گریخت تا سرانجام خدا او را برادر نامید و آتش را با پیگمه تقسیم کرد. وقتی خدا نزد مادر بازگشت مادر از سرما مرده بود و خدا پیگمه از به کیفر مرگ گرفتار ساخت. چنین است که اگر چه انسان به آتش دست یافت اما از همان زمان نیز مرگ بر او مقرر شد.

در داستانی دیگر از پیگمه ها این شامپانزه‌ها بودند که آتش داشتند. روزی پیگمه‌ای به روستای شامپانزه‌ها راه یافت، کنار آتش نشست و از گرمای آتش لذت برد. پس پیگمه بر آن شد که آتش را به روستای خود ببرد. روزی پیگمه لباسی از پوست درختان که تا مچ پای او را می‌پوشانید به تن کرد و به روستای شامپانزه‌ها رفت. شامپانزه‌های بالغ در مزرعه مشغول کشت و کار بودند. شامپانزه‌های کوچولو پیگمه را دیدند و به مسخره کردن لباس غریب او پرداختند. پس پیگمه کنار آتش نشست، شامپانزه‌های کوچولو برایش موز آوردند و مشغول خوردن شد. چنان نزدیک آتش نشست بود که لباس چوبی‌اش آرام آرام شروع به سوختن کرد. شامپانزه‌های نوجوان گفتند «مواظب باش» و پیگمه باز هم به آتش نزدیک‌تر شد و لباس او آتش گرفت پیگمه شروع به دویدن کرد و با سرعتی که میسر بود دور شد. شامپانزه‌های کوچولو بزرگ‌ترها را صدا کردند. وقتی شامپانزه‌ها به پیگمه رسیدند پیمگه به روستای خود رسیده و همه جا در آتش بود. شامپانزه ها غرغرکنان به روستای خود بازگشتند و به روایتی پس از این ماجرا روستای خود را رها کردند و به اعماق جنگل رفتند. از آن روزگار شامپانزه‌ها با میوه‌های جنگلی روزگار می گذارنند و آن‌ها را آتشی نیست.

فرا رسیدن تاریکی

در داستانی از مردمان کونو Kono در منطقه سیرالئون وقتی خدا جهان را آفرید از تاریکی و سرما اثری نبود. خورشید روزها می‌درخشید و جهان را روشن می‌کرد و نور ماه در شب‌ها به گونه‌ای بود که همه چیز در پرتو آن به خوبی دیده می‌شد. روزی خدا خفاش را فرا خواند و به او سبدی داد تا به ماه ببرد. آنچه در سبد سرپوشیده قرار داشت چیزی جز تاریکی نبود، اما خدا فراموش کرد بگوید درون سبد چیست، یا که وعده داد چند روز دیگر به ماه می‌رود و ماه را از محتوای سبد آگاه می‌کند خفاش سبد را به کول گرفت و به جانب ماه پرواز کرد خفاش در راه خسته شد و سبد را در گوشه‌ای نهاد تا به جستجوی غذا بپردازد چند حیوان سبد را یافتند و به سودای یافتن خوردنی سرپوش سبد را برداشتند و تاریکی از درون سبد گریخت. از آن روزگار خفاش تمام روز را می‌خوابد و شب، همه شب پرواز می‌کند تا تاریکی را گرد کند و درون سبد قرار دهد و به فرمان خدا به ماه ببرد. خفاش در گرد آوردن تاریکی موفق نمی‌شود و سحرگاه با فرا رسیدن روز به خواب می‌رود. این داستان که کمابیش به اسطوره یونانی جعبه پاندورا شباهت دارد در اکثر مناطق آفریقا رواج دارد و چنان که بعداً خواهیم دید این داستان با داستان علت پیدایی مرگ شباهت دارد.

دودمان خدا

در یکی از داستان‌های پیگمه در باره پیدایی آتش سخن از مادر خدا بود، در داستان‌های دیگر غالباً بدون ذکر جزئیات خدا دارای دودمان و خانواده‌ای است در یکی از داستان‌های مردمان ایله از کلاغ نیلی می‌گویند که یکبار ازدواج کرده و قانونی نبود که او را از ازدواج مجدد حتی با پرندگانی که از او برتر بودند منع کند. در داستانی از مردی سخن خواهیم گفت که جز به وصلت با دختر خدا به هیچ وصلتی تن نمی‌داد می‌گویند کلاغ نیلی نزد خدا رفت و دختر او را خواستگاری کرد. خدا نه آشفته شد و نه کلاغ را از درگاه خود راند و تنها گفت که دختر او نباید گوشت هیچ حیوان بزرگی را بخورد. کلاغ نیلی پذیرفت و دختر خدا را به زمین آورد وقانون آسمان را با مادر وزن پیشین خود درمیان نهاد و گفت دختر نباید گوشت هیچ حیوان بزرگی را بخورد. مادر پذیرفت، اما زن اول کلاغ نیلی زنی حسود بود.

کلاغ نیلی به شکار رفت و زرافه و گوزن کوچکی را شکار کرد و به خانه برد. کلاغ زن اول خود را گفت هر دو حیوان را طبخ کند و مواظب باشد به دختر خدا گوشت زرافه ندهید. وقتی کلاغ از آشیانه بیرون رفت زن اول به دختر خدا گوشت زرافه داد و گفت گوشت گوزن کوچک است. دختر خدا گوشت زرافه را خورد و در دم جان سپرد. کلاغ نیلی علت مرگ دختر خدا را پرسید و زن اول گفت علت را نمی‌داند.

پس کلاغ نیلی به آسمان پرکشید تا خدا را از ماجرا با خبر سازد. خدا کلاغ نیلی را به علت رعایت نکردن فرمان مورد سرزنش قرار داد و کلاغ به زمین بازگشت. سی روز بعد ابر کوچکی در آسمان نمایان شد، خدا دهان گشود و تندر غریدن گرفت. پس خدا فرود آمد، گور دختر خود را شکافت واو را به آسمان برد. خدا کلاغ نیلی را نیز با خود برد و از نیمه راه به زمین پرتاب کرد و آنچه از کلاغ نیلی به زمین رسید جز مشتی خرده استخوان نبود. دنباله این داستان از علت صدای غریب کلاغ نیلی به هنگام پرواز سخن می‌گوید.

در آفریقا صدای کلاغ نیلی پیک مرگ است، مادران آفریقایی سعی می‌کنند بچه‌ها صدای کلاغ نیلی را نشنوند چرا که آن را به فال بد می‌گیرند و معتقدند اگر بچه‌ها این صدا را بشنوند می‌میرند. پر کلاغ نیلی را چون طلسمی به کار می‌برند تا از مرگ در امان باشند. دنباله داستان کلاغ نیلی داستانی اخلاقی است و از بدی فرمان نبردن از خدا، حسادت زن و حوادثی که بر اثر بی تدبیری رئیس خانواده پدید می‌آید سخن می‌گوید.

وجود برتر و رنج

خدا آفریننده جهان، زندگانی انسان و داور نهایی است و آنجا که کاری از دیگر خدایان و نیاکان بر نمی‌آید بدو روی می‌آورند. برخی از داستان‌ها از زنان و مردانی سخن می‌گوید که رنج‌های بسیاری تحمل کرده‌اند و برآنند که توصیفی از جانب سرنوشتساز بزرگ برای رنج‌های خود بیابند.

در داستانی از مردم ایله سخن از پیر زنی است که به هنگام زنده بودن مرارت‌های بسیاری را تحمل کرد. پیرزن در دودمانی بزرگ متولد شد، اما لزا Leza خدای کیفر، همه را نابود کرد. وقتی هنوز کودک بود پدر و مادرش مردند و او را یتیم نهادند. نزد خویشان خود بزرگ شد و آنان نیز یک یک مردند. سرانجام شوهر کرد و چندین بچه زائید، اما شوهر او نیز در فصلی نامناسب در گذشت. پیرزن اندیشید که دوران مرارت تمام شده است و بچه‌ها برای او باقی می‌مانند. بچه‌ها بزرگ و صاحب خانمان و بچه شدند. لزا دو فرزند و بعد بزرگ‌ترین فرزند زن را از او گرفت و پیرزن را چون زنی تنها و بی پناه بی آن که کسی باشد که در روزهای پیری از او مواظبت کند تنها نهاد. پیرزن اندیشید زمان مردن نزدیک است و به دودمان خود می‌پیوندند.

اما حادثه‌ای غریب اتفاق افتاد. پیرزن به جای مردن رو به جوان شدن نهاد، نیرو گرفت و جوان شد برخی این تجدید جوان را به جادو نسبت دادند و می‌گفتند پیرزن خویشان خود را خورده و با اسیر کردن روح آنان نیروی آنان را در تن خود جمع کرده است و زن که می‌دانست چنین نیست تصمیم گرفت همه نیروی خود را برای دست یافتن به هدفی بزرگ به کار گیرد. بر آن شد که با جستجوی خدا برخیزد، وعلت همه شوریختی‌های خود را از او بپرسد.

خدا در آسمان بود و زن باید به گونه‌ای به آسمان می‌رفت، پس تمام نیروی خود را به کار گرفت. چندین و چند درخت بلند جنگل را برید و آن‌ها را به یکدیگر وصل کرد و وقتی چنین می‌نمود که درخت آخرین به آسمان رسیده است درخت پایه پوسید و همه درختان به زیر افتادند.

زن که هنوز بر آن بود که با وسیله‌ای نزد خدا برود به اندیشه یافتن راهی جدید فرو رفت. اگر می‌توانست کرانه زمین وجایی که آسمان و زمین را به همه می‌پیوندد بیابد، شاید راهی می‌یافت و به آسمان می‌رفت. پس رخت سفر بست، از روستایی به روستای دیگر و از قبیله‌ای به قبیله دیگر سفر کرد. می‌رفت و مردمان از او مقصد سفرش را می‌پرسیدند و زن می‌گفت در پی خدا است از او می‌پرسیدند با خدا چه کار دارد و زن می‌گفت همه دودمان من مرده‌اند، پیرزنی تنها و بی یاورم؛ و مردم با زخم زبان می‌گفتند عجیب نیست که خویشان و دوستان تنهایت نهاده‌اند؛ لذا خدای کیفر گناهکاران را کیفر می‌دهد کسی را از او رهایی نیست. می‌گویند زن راهی به آسمان نیافت و سرانجام به راهی رفت که عزیزان او رفته بودند.

در داستانی مشابه که پایانی شاد دارد، مردمان چاگا Chaga در کنیا می‌گویند: مردی بود که پسرانش یکی بعد از دیگری مرده بودند و مرد ازخدا خشمگین بود. مرد نزد آهنگر رفت و از او پیکانی تیز خواست تا خدا را با تیر خود از آسمان به زیر کشد پس مرد کمان بر دوش و تیر در ترکش رفت و رفت و به دورترین نقطه جهان و آنجا که خورشید بر می‌خیزد رسید. کوره راههای بسیاری بود که برخی به آسمان می‌رفت و برخی به سرزمین‌های دیگر. مرد نشست و منتظر برخاستن خورشید شد. پس صدای پاهای بسیاری شنید و صدای مردمانی را شنید که می‌گفتند در را به روی شاه باز کنید! پس سپاهی از مردان رخشان را دید و از بیم خود را پنهان کرد یگانه رخشان در میانه سپاه بود و دیگران او را دنبال می‌کردند. ناگاه سپاهیان از رفتن باز ایستادند و جلوداران از بویی سخت ناخوش شکوه کردند و یکی گفت شاید مردی زمینی از این راه گذشته است سپاهیان به جستجو پرداختند و با یافتن مرد چاگایی او را نزد خدا بردند. خدا پرسید کیستی و چه می‌خواهی؟ و مرد گفت مرا اندوه از سرزمین خویش آواره کرد، می‌خواهم که بمیرم. پس خدا گفت بر آن بودی مرا با تیر از آسمان به زیر کشی، پس کمانت را برگیر و مرا نشانه کن. مرد دستی به کمان برد پس خدا گفت اگر پسران خویش را خواستاری می‌توانی آنان را باز گردانی. پسرانش در پشت سر خدا ایستاده بودند و چنان می‌درخشیدند که مرد به سختی فرزندانش را بازشناخت. مرد گفت اکنون فرزندانم را به خدا می‌سپارم.

خدا مرد را گفت به خانه باز گرد و مسیر راه خانه را به دقت بنگر چیزی خواهی یافت که تو را خشنود می‌سازد. مرد در بازگشت به خانه به گورستان فیلان و انباری از عاج دست یافت و ثروتمند شد پس زن برای مرد فرزندان دیگری زائید و فرزندان به هنگام پیری حامی پدر شدند. در داستان‌های مشابه دیگر نیز مسافر فراسوی جهان پس از دیدار خدا و اطاعت از او سعادتمند می‌شود.

هیچ سلطانی چون خدا نیست

این مثل یکی از امثال مشهور و متداول آفریقایی غربی است غالباً این مثل را در پشت یا جلوی کامیون‌ها می‌نویسند و مراد از آن توکل به خداست خاستگاه این مثل داستانی از مردمان هاسا Hausa در نیجریه است و در قسمت‌های دیگر آفریقا و نیز شرق و اروپا نمونه‌های مشابه آن فراوان است.

به هنگام باریافتن نزد شاه می‌گویند: «زندگانی سلطان دراز باد»! اما روزگاری مردی بود که هر وقت نزد شاه بار می‌یافت می‌گفت «هیچ سلطانی چون خدا نیست» این ماجرا چندان تکرار شد که سلطان خشمگین و بر آن شد که آن مرد را از میان بردارد. پس سلطان به مرد دو حلقه نقره داد و از او خواست آن‌ها را به امانت نگهدارد و هدف او از این کار انتقام گرفتن از مرد بود. مرد که مردم او را «هیچ سلطانی» می‌نامیدند حلقه‌ها را گرفت و درون شاخ قوچی نهاد و آن را به زن خود داد تا از آن محافظت کند. چندی بعد شاه هیچ سلطانی را فرا خواند و او را به روستایی دور افتاده فرستاد تا از مردم بخواهد بیایند و در ساختن باروی شهر کمک کنند و مرد به سفر رفت سلطان همسر آن مرد را فرا خواند و گفت یک میلیون صدف کس گربه- که در آن روزگار وسیله زیور و مبادله کالا بود و لباس فاخر بدو می‌بخشد بدان شرط که امانت شوهر را به شاه بدهد. زن فریب خورد و شاخ قوچ را به شاه داد و شاه حلقه‌ها را سالم یافت. شاه حلقه‌ها را دیگر بار درون شاخ قوچ نهاد و آن را به خادمی داد و از او خواست آن را به دریا افکند. خادم شاخ را به دریا افکند و ماهی غول پیکری بی درنگ آن را بلعید.

هیچ سلطانی از سفر باز می‌گشت که در راه چند دوست را دید و با آنان به ماهیگیری رفت و همان ماهی غول پیکر را صید کرد و آن را به خانه برد. پسر او حلقه‌ها را درون شاخ قوچ و در شکم ماهی یافت و آن‌ها را به پدر داد و مرد گفت در حقیقت «هیچ سلطانی چون خدا نیست». در خانه به صدا در آمد فرستاده سلطان به مرد گفت شاه او را احضار کرده است. مرد از زن امانت خود را خواست و زن گفت او را گم کرده است و شاید موشی آن را خورده باشد.

پس مرد نزد شاه بار یافت و با ورود او حضار گفتند: «زندگانی سلطان دراز باد»! و مرد گفت «هیچ سلطانی چون خدا نیست» و شاه پرسید آیا به حقیقت چنین است؟ و مرد استوار پاسخ داد آری چنین است. پس شاه میر غضب را فرا خواند و امانت خود را از آن مرد طلب کرد. هیچ سلطانی دست در جیب کرد و شاخ قوچ را به شاه داد و شاه حیران حلقه‌ها را درون شاخ قوچ یافت و گفت آری «هیچ سلطانی چون خدا نیست» و فرمانروایی نیمی از قلمرو خود را بدان مرد داد.

حقیقت غایی؛ رویکردها و نگرش‏ها

حقیقت غایی؛ رویکردها و نگرش‏ها

لینک اصلی : http://hosseinighalehbahma.blogfa.com/post-4.aspx

برگرفته از وبلاگ شخصی استاد حسینی قلعه بهمن

سیداکبر حسینی

منبع: مجله معرفتِ شماره ۸۸

مقدّمه

یکی از مباحث مهم فلسفه دین، بررسی نگرش‏های متفاوتی است که در میان ادیان، آیین‏ها، مکتب‏ها و برخی اندیشمندان نسبت به خدا و حقیقت غایی وجود دارد. دیدگاه‏های متفاوت هر چند ناشی از انحراف از مسیر مستقیم توحید و یکتاپرستی است ولی با این حال، به سبب وجود این نگرش‏های گوناگون و متفاوت به حقیقت غایی در عالم، این مبحث از کلیدی‏ترین و مبنایی‏ترین مباحث حوزه فلسفه دین است. بدون در نظر گرفتن این بحث، شاید بسیاری از استدلال‏ها در این حوزه جایگاه و معنای اصلی خود را نمی‏یابند و حتی ممکن است باعث سوء تفاهم شوند و کسانی که درباره مسئله‏ای از مسائل حوزه دین و فلسفه دین با یکدیگر به مباحثه پرداخته‏اند، نتوانند مراد و مقصود خود را به یکدیگر منتقل نمایند.

با توجه به این نکته، نوشتار حاضر در صدد است نگاهی هر چند کوتاه و سریع به این مبحث بیفکند تا بتواند اندکی به وضوح اصطلاحات و دیدگاه‏ها در این بخش یاری رساند.

مفهوم خدا و رویکردهای متفاوت به آن

رویکردهای گوناگون نسبت به خداوند1 را می‏توان در یک تقسیم اولیه ذیل دو گروه و طیف مثبت و منفی قرار داد:

الف. دیدگاه‏های منفی

1. الحاد:2 واژه الحاد در زبان فارسی به معنای «از دین برگشتن، ملحد شدن، بی‏دینی، بدکیشی»3 آمده است. اما معادل انگلیسی این واژه یعنی Atheism از دو بخش Aو theismتشکیل شده است. A در زبان انگلیسی حرف نفی است و برای منفی کردن واژگان و اصطلاحات به کار می‏رود و theism از دو بخش theos و ism تشکیل یافته است. Theos واژه‏ای است یونانی به معنای خدا و امر الوهی که معادل لاتین آن Deus می‏باشد. بدین‏سان، می‏توان گفت که دیدگاه الحادی در حقیقت «بی‏اعتقادی به وجود خدا و یا خدایان است.»4 در این رویکرد نه تنها وجود خدای یکتا پذیرفته نمی‏شود، بلکه وجود هر موجود الوهی و حتی موجودات الوهی به عنوان خدایان متعدد انکار می‏گردد. این رویکرد در دوران‏ها و مناطق گوناگون اشکال و صور متعددی به خود گرفته است.5

لازم به ذکر است که این عنوان، گاه به صورت عام به کار می‏رود که شامل تمام رویکردهای منفی درباره خداست و گاه نیز به طور خاص موردنظر قرار گرفته و در داخل طیف منفی نشان‏دهنده افراطی‏ترین نگرش می‏باشد.

2. طبیعت‏گرایی:6 طبیعت‏گرایی نیز همانند الحاد منکر وجود خدا و موجودات الوهی است؛ به این معنا که اساسا در عالم وجود غیر از موجودات مادی موجود دیگری یافت نمی‏شود و دایره موجودات محدود به موجودات مادی است. مشهورترین نحله‏های طبیعت‏گرا، با عنوان ماده‏گرایان7 شهرت یافته‏اند که معتقدند در عالم صرفا موجودات مادی وجود دارند.8

طبیعت‏گرایان در مواجهه با رویکردهای دینی و اخلاقی، که ماورایی و مافوق طبیعی به نظر می‏رسند، با تلاش فراوان بر آن شده‏اند که تبیین‏هایی محسوس و ـ به اصطلاح ـ طبیعی برای آن پدیده‏ها ارائه نمایند. برای مثال، زیگموند فروید مفهوم خدا را ناشی از یک توهّم و یک فرافکنی از والدین در دوران کودکی تلقّی می‏کند و به طور کلی برای آن واقعیتی در نظر نمی‏گیرد9 و یا حتی آن را ناشی از یک روان رنجوری که به واسطه سرکوبی به وخامت گراییده است تفسیر می‏کند.10 کارل مارکس هم در تبیین پدیده‏های دینی و سِرّ گرایش مردمان به دین، مفهوم خدا را با تلاشی وافر، این‏گونه و با نگاهی طبیعی انگار توجیه و تبیین می‏کند.11 امیل دورکیم نیز دین و پدیده‏های دینی همچون خدا را بدین شکل تفسیر می‏کند: «ادعاها و اظهارات دینی اگر به عنوان نمادی از جامعه تفسیر شوند، بهترین تبیین را برای خود یافته‏اند و در واقع، معبود حقیقی (خدا) گروه اجتماعی است. بر این اساس، رفتار دینی دین‏مداران را می‏توان به تمام و کمال در یک علم الاجتماع نظام‏مند مطالعه کرد.»12 به هر تقدیر، با اندکی دقت متوجه می‏شویم که این رویکرد تفاوت چندانی با الحاد ندارد، مگر در این نکته که بیعت‏گرایی اساسا ماورای ماده را منکر است و الحاد ممکن است (دست کم در عالم نظر و احتمال) در انکار عالم ماورای ماده تا این حد افراطی نباشد و صرفا به انکار وجود حقیقت غایی بپردازد.

3. لاادری‏گرایی:13 واژه «­gnostisic» که در حقیقت واژه‏ای با پیشینه‏ای یونانی است، به عارف و کسی که به امکان شناخت برخی حقایق عالم اعتقاد دارد اطلاق می‏گردد و در برابر این واژه Agnostic، انگشت اشارت به سوی شخصی دارد که معتقد است در وادی خاصی دارای معرفت کافی نیست و یا گمان می‏کند که در شاخه‏ای خاص امکان معرفت برای او وجود ندارد. از این‏رو، در نظرگاه وی، لازم است هیچ‏گونه اعتقادی راجع به آن مسئله خاص و آن وادی ویژه، حاصل ننماید.

این رویکرد نیز دارای صورت‏ها و شکل‏های گوناگونی می‏باشد. در یک نگاه بدوی و در یک طبقه‏بندی ساده، در این رویکرد سه تقریر عمده می‏توان یافت.

1. تقریر ضعیف: در این تقریر ـ برای مثال ـ کسی به دنبال کسب معرفت درباره وجود یا عدم وجود خداست، و در این راه تلاش خود را انجام داده و انجام می‏دهد ولی هنوز به نتیجه لازم نرسیده است (یعنی نه ادلّه کافی برای اثبات دارد و نه استدلال‏های مقنع بر انکار.) در این حالت، وی به حالتی میانه باقی مانده و عَلَم لا ادری به دست می‏گیرد.

2. تقریر متوسط: در این تقریر (که به لاادری‏گرایی فلسفی نیز معروف است) شخص لاادری‏گرا بر آن است که آدمی توانایی اثبات عقلی وجود یا عدم وجود خدا را ندارد و به طور کلی، عقل را در این وادی راهی نیست. برای مثال، تی. اچ. هاکسلی (1895ـ1825) از پیروان سرسخت داروین و مبتکر واژه لاادری‏گری در غرب، بر این عقیده است که اولا، آموزه‏های مسیحیت اثبات عقلانی و یا تجربی نشده‏اند و اساسا غیر قابل اثبات می‏باشند و ثانیا، تفکر عقلانی بر محور امور متافیریکی راهی ندارد. از همین روی، وی انکار و رد تفکر عقلانی راجع به امور متافیزیکی را از جمله اصول لاادریگری بر شمرده است. البته در نظر وی تجربه و مشاهده حسی نیز اختصاص به امور عینی و مادی دارد.14 پس در منظر وی راهی برای نیل به حقایق متافیزیکی باقی نمی‏ماند و از این‏رو، چاره‏ای جز تمسّک به لاادری‏گری در باب اعتقادات و باورهای دینی، که عمدتا متافیزیکی‏اند، باقی نمی‏ماند. تفاوتی که میان دو تقریر اول و دوم دیده می‏شود این است که در تقریر نخست، شخص صرفا راجع به خود و تلاش خود حکم به ناتوانی می‏کند و حال آنکه در فرض دوم از پایه و اساس توان دست‏یابی عقلانی به حقیقت را دور از دسترس آدمی قرار می‏دهد. لازم به یادآوری است افرادی که به این تقریر کشیده شده‏اند خود نیز دو دسته تقسیم می‏گردند:

دسته اول کسانی هستند که جایگزینی برای عقل و سایر ابزار معرفتی متعارف انسان معرفی می‏کنند و در نهایت، امکان اعتقاد به خدا و امور ماورایی را تثبیت می‏نمایند. کی‏یرکگارد (1885ـ1813) از برجسته‏ترین این افراد است. در نظر وی، پژوهش عقلی فرایندی تقریبی است که شخص در ضمن آن اندک اندک به پاسخ نهایی مسئله خود «نزدیک» می‏شود ولی هرگز به حل نهایی آن نمی‏رسد؛ زیرا همیشه قراین و استدلال‏های دیگری نیز وجود دارند که لازم است به آن توجه کند و آن‏ها را مورد مطالعه قرار دهد. بنابراین، شخص دایم در حالت لاادری‏گری باقی است و دایم باید اعتقاد به خدا را به تعویق بیندازد و منتظر استدلال‏های جدید له و علیه وجود خدا باشد. اما همه می‏دانیم که حتی یک لحظه بدون خدا زندگی کردن، خسارتی است جبران‏ناپذیر. از این‏رو، چاره‏ای جز این نداریم که به درون ایمان جست زده و ایمان را از درون خود بجوشانیم15 و بدون اینکه استدلال و دلیلی مقنع در اختیار داشته باشیم خود را متعهد به پذیرش خدا سازیم.

انسان باید به جای استدلال عقلانی، ایمان بیاورد بدون اینکه هیچ دلیل و یا قرینه‏ای حاکی از صدق اعتقادش وجود داشته باشد.16 منظر، کار را تا به آنجا می‏کشد که می‏گوید: انتخاب اعتقاد بر اساس استدلال عقلانی همانا انتخابی مبتنی بر ظاهر است که هر آن ممکن است خطا بودن آن منکشف گردد و شخص به دلیل این انتخاب مورد ملامت و سرزنش قرار گیرد. بدین‏سان، وی ایمان را جایگزین عقل می‏کند.

«بدون خطر کردن، ایمانی در کار نیست. ایمان دقیقا تناقض میان شور بیکران روح فرد و عدم یقین عینی است. اگر من قادر باشم خداوند را به نحو عینی دریابم دیگر ایمان ندارم، اما دقیقا از آن‏رو که به این کار قادر نیستم، باید ایمان آورم».17

البته امثال کی‏یرکگارد الهیات طبیعی را چندان مورد پسند خود نمی‏دانند و بیشتر به الهیات وحیانی یا نقلی گرایش دارند.18

گروه دوم کسانی همانند هاکسلی هستند که در این راه جایگزینی برای عقل معرفی نمی‏کنند و آدمی را به نظر خودشان در همان حالت تحیّر و لاادری‏گری باقی می‏گذارند.

3. تقریر افراطی: در این تقریر و به عقیده پیروان این رویکرد (از جمله، ویلیام کی. کلیفورد) اولا، آدمی توانایی اثبات عقلی اعتقادات دینی خود را ندارد و ثانیا، هر اعتقادی باید بر مبنای عقل و استدلال عقلانی باشد، وگرنه شخص در آن اعتقاد دچار خیانت شده است. به دیگر سخن، این عده یک حکم اخلاقی نیز به دیدگاه خود افزوده‏اند: اگر کسی بر اساس دلایل ناکافی به امری اعتقاد پیدا کند، به دلیل اینکه تأثیر این اعتقاد صرفا منحصر به خود فرد معتقد نمی‏گردد و دایره نفوذ آن فراتر از خود اوست، اخلاقا دچار خطایی غیر قابل اغماض شده است. این عده با استفاده از این نکته به نوعی اخلاق باور19 رسیده‏اند که بر اساس آن، مطابق عبارتی که از کلیفورد نقل شده »همیشه، همه جا و برای همه کس، اعتقاد به هر چیزی بر مبنای قراین ناکافی، کاری خطا و نادرست است».20

پس، در این مبنا اولا، اعتقاد به وجود خدا بر اساس استدلال عقلی ناممکن است و شخص نمی‏تواند به این حقیقت معتقد شود. بر این اساس، در این رویکرد نوعی لاادری‏گری حاکم می‏گردد. ثانیا، چون این گروه از جهت اخلاقی نیز این کار را خطا می‏شمارند، در واقع نوعی رویکرد منفی نسبت به خدا و حقیقت غایی را تجویز می‏کنند. از این‏رو، ما نیز این رویکرد را در طیف منفی و زیر مجموعه طیف الحاد قرار دادیم.

افرادی همچون تی. اچ. هاکسلی (1895ـ1825) ویلیام کی.کلیفورد(1879ـ1845) چالرز داروین(1882ـ1809) جان استورات میل(1873ـ1807) هربرت اسپنسر(1903ـ1820) و لزلی استیفن(1904ـ1832) از مشهورترین لاادریگرایان قرن نوزدهم غرب می‏باشند.

4. شک‏گرایی:21 در حوزه باور به خدا، شک‏گرایی یکی از نگرش‏های موجود است که به نوبه خود از طرفدارانی نیز برخوردار است. پیش از اینکه به این رویکرد بپردازیم به این نکته اشاره می‏کنیم که شک‏گرا، درباره وجود یا عدم وجود چیزی شک و تردید دارد و ممکن است روزی از این شک و تردید خارج شود و با ادلّه له و یا علیه آن قانع شود، ولی لاادری‏گرا، همان‏گونه که توضیح داده شد، با بیان عبارت «نمی‏دانم» و یا «نمی‏توانم بدانم» امکان معرفت و رهایی از تردید را بکلی از خود سلب می‏نماید. این رویکرد را می‏توان با دو نگاه مورد بررسی قرار داد: شک‏گرایی عام و شک‏گرایی خاص.

در شک‏گرایی عام، فرد شک‏گرا به تمام معنا در وجود هر چیزی شک و تردید دارد و در میان سایر امور درباره وجود یا عدم خدا و موجودات الوهی هم مردد است. این رویکرد، که به نوبه خود از یونان باستان پیش از سقراط مایه می‏گیرد، امکان کسب معرفت درباره حقیقت عالم را منتفی می‏شمارد و نیل به باور موجهی راجع به اشیای عالم را مردود می‏انگارد.22 اما شک‏گرایی خاص، صرفا وجود خدا و موجودات الوهی را مورد تردید عقلی قرار می‏دهد و ادلّه اثبات این موجودات را ناکافی بر می‏شمارد و یا حتی گاه ادلّه‏ای برخلاف این مسئله اقامه می‏نماید. در برخوردی مصداقی با شک‏گرایی گرگیاس که مدعی بود چیزی در عالم وجود ندارد و اگر وجود دارد قابل شناخت نیست و اگر قابل شناخت باشد قابل انتقال به غیر نیست،23 نخست در گروه هیچ‏انگاران و سپس در زمره شک‏گرایان عام قرار می‏گیرد؛ و افرادی همچون هیوم که متافیزیک را از یک سو و ادلّه اثبات وجود خدا را از سوی دیگر، باطل می‏انگارند.24

ب. دیدگاه‏های مثبت

تا اینجا، دیدگاه‏های منفی درباره خدا و حقیقت غایی، که اغلب به گونه‏ای در صدد انکار وجود خدا بودند، موردنظر و بررسی قرار گرفتند. در این قسمت، نگاهی کوتاه به دیدگاه‏های مثبت، که به نوعی وجود خدا یا خدایان را می‏پذیرند، خواهیم داشت و تلاش خود را بر ارائه تصویری ابتدایی و اجمالی از این دیدگاه‏ها متمرکز می‏نماییم.

1. شرک:25 در آغاز و پیش از اینکه به شرک به عنوان یکی از رویکردهای مثبت و تئیستیک بپردازیم، خاطر نشان می‏سازیم که دیدگاه‏های مثبت راجع به خدا و حقیقت غایی، در یک تقسیم کلی دو تلقّی نسبت به این مهم دارند:

الف. تلقّی شخص‏وار انگارانه نسبت به خدا یا خدایان (Personal God or gods) در این نگرش، خدا به عنوان موجودی در نظر گرفته می‏شود که خالق عالم است و دارای علم و آگاهی است و با خلق ماسوای خود افعالی را انجام می‏دهد. این خدا و یا این دسته خدایان، مختارند و می‏توانند با سایر اشخاصی که در عالم وجود دارند ارتباط برقرار نمایند. و در حقیقت، گرچه نمی‏توان عالم را جدای از او دانست، ولی با این حال، وجودی متشخص دارد که اوصاف خاصی به آن وجود نسبت داده می‏شود.26

ب. تلقّی غیر شخص‏وار انگار نسبت به خدا (Impersonal God) در این نگرش، خدا به عنوان موجودی ماورای عالم فرض نمی‏شود، بلکه نیرویی ساری و جاری در عالم است. بر این اساس، چون این نیرو جدای از عالم نیست، پس از آغاز بوده و عالم نیز از آغاز بوده و به اصطلاح هم عالم و خدا هر دو قدیم‏اند و به تعبیری، واجب‏الوجود. در این منظر، دیگر خالقیت خدا معنا ندارد و نیز چون امری متشخص نیست، اتصاف او به اوصافی خاص مثل علم و قدرت جا ندارد و نیز چون چیزی متشخص نیست، با او امکان ایجاد ارتباط وجود ندارد و عبادت برای او بی‏جاست.

اکنون اعتقاد به خدای شخص‏وار صورت‏های گوناگونی به خود می‏گیرد که شرک یکی از آن‏هاست.واژه «­Poly Theism» در واقع، مرکب است از دو واژه «­poly» که در یونانی «­polys» به معنای «­many» خیلی، تعدادی و زیاد است و «­Theism» که به معنای گرایش به خدا (Theos) می‏باشد. در مجموع، این اصطلاح به معنای گرایش و اعتقاد به بیش از یک خدای شخص‏وار است. این گرایش خود به صورت‏های گوناگونی بروز کرده که در ذیل به برخی از آن‏ها اشاره می‏گردد:

ـ شرک نوبتی (KathenoTheism27): در این دیدگاه، اشخاص در موقعیت‏های گوناگون خدایان متفاوتی را مورد پرستش خود قرار می‏دهند و در هر برهه‏ای از زمان رو به جانب یک معبود می‏آورند.28 پرستش خدایان متعدد و به صورت نوبتی را می‏توان در نزد سومریان مشاهده کرد. تعداد این خدایان در نظر آن‏ها به بیش از چهار هزار بالغ می‏شد که برخی از آن‏ها بدین قرارند: آنو (خدای آسمان)، انلیل (خدای جنگ)، سین (خدای ماه)، بابار (خدای خورشید)، ائا (خدای آب) و عشتر (خدای مادر و زاد و ولد).29 این نگرش در میان اقوام مختلفی که به نوعی از توحید انحراف یافته بودند مشهود است.

ـ شرک عرضی (Heno Theism30): در این رویکرد، شخص در آنِ واحد به وجود چند خدا در کنار هم اعتقاد دارد، اما از میان آن‏ها، صرفا یکی را به عنوان خدای برگزیده خود در نظر می‏گیرد و عبادت خود را به آن خدا اختصاص می‏دهد و سرسپردگی‏اش را متوجه آن خدا می‏گرداند. افراد با این نگرش، وجود خدایان متعددی را مفروض می‏دارند ولی با این حال، در هنگام عبادت فردی و یا جمعی، برای خود یک خدای برگزیده در نظر می‏گیرند و دیگر خدایان را خدایان فرعی قلمداد می‏نمایند. آیین هندو به یک معنا این نوع شرک را در بر دارد؛ یعنی اگر وحدت وجود را نادیده بگیریم و نظر خود را از برهمن که در اعتقاد آن‏ها جان جهان است برداریم و به خدایان پایین‏تر که شخص‏وار هستند معطوف داریم، در می‏یابیم که عده‏ای از آن‏ها به ـ مثلا ـ ویشنو معتقدند و در کنار او شیوه و برهما را خدایان فرعی تلقّی می‏نمایند و دسته‏ای به برهما دلبستگی تام دارند و آن دو دیگر را درجه دوم محسوب می‏دارند و دسته سومی شیوه خدای مرگ و نابودی را برتر دانسته و آن دو دیگر را مطیع وی بر می‏شمارند و بدین سبب، در سرزمین هند برای هر کدام از این خدایان معابد خاصی ساخته‏اند و در آن معابد به عبادت آن خدای مشخص می‏پردازند.31

ـ یک خدای معتبر از میان چند خدای موجود (Monolatory): در این رویکرد، شخص در مرحله نخست به وجود خدایان متعددی اعتقاد دارد، ولی از میان آن خدایان فقط یک خدای معتبر و قابل اطاعت برای خود برمی‏گزیند و سایر خدایان را بی اعتبار دانسته و عبادت آن‏ها را ناکافی برمی‏شمارد. به گمان برخی از محققان یهودی (مثل جولیوس ول هاوزن)، بنی‏اسرائیل در آغاز این‏گونه عقیده‏ای را با خود داشتند و در کنار «یهوه» خدایان دیگری را نیز مفروض می‏داشتند، ولی با این حال، تنها عبادت یهوه را کافی تلقّی می‏نمودند. این محققان بر آنند که پس از اسارت بابلی، یهودیت کم کم تبدیل به یک دین یکتاپرست شد و توحید را برای خود برگزید.32 البته این نکته مغفول نماند که در دیدگاه ما، یهودیت تحریف نشده یک دین الهی و توحیدی است که از آغاز هم پرچم مبارزه با شرک را بر افراشته و در برابر ادعای الوهیت فرعون و فرعونیان قد علم کرده است و این برداشت برخی از محققان از ناآگاهی آنان و یا حتی گاهی اوقات از تکیه آن‏ها بر متون تحریف شده عهد عتیق نشأت می‏گیرد.

ـ دوگانه پرستی (Dualism): دوگانه پرستی یا آیین‏های مبتنی بر ثنویت عمدتا برای عالم دو خالق خیر و شر در نظر می‏گیرند و نیکی‏های عالم را به خدای خیر و شرور آن را به خدای شر منتسب می‏دارند. بارزترین نمونه این رویکرد را در آیین گنوسی که پیش از مسیحت در یونان و نقاط دیگر رایج بود و حتی پولس قدیس اندکی به آن آیین گرایش داشت می‏توان مشاهده کرد. البته گنوسی‏گری بعدها در قرن دوم میلادی احیا شد و برای عالم دو خالق خیر و شر را مدّنظر قرار داد. در این نگرش، یهوه مذکور در عهد عتیق، به عنوان خالق عالمِ ماده، سراسر پستی و خالق شرور به شمار می‏رفت و خدای متعال بس منزّه‏تر از آن محسوب می‏گشت که این عالم سراسر پلیدی را خلق نماید. به هر ترتیب، در این رویکرد دو خالق وجود دارد: خدای خیر مطلق و خدای خالق عالم ماده یا همان یهوه عهد عتیق. این رویکرد در میان مسیحیان منکوب شد و اعتقاد نامه رسولان در پاسخ به این رویکرد و رویکرد مرقیون تدوین گردید.33 شاید با اندکی مسامحه آیین زردشتی‏گری هم از جمله آیین‏های ثنوی به شمار آید، هر چند به نظر می‏رسد در این رابطه باید دقت بیشتری به خرج داد و دیدگاه آن‏ها را به دیدگاه‏های توحیدی نزدیک‏تر دید.

2. توحید خداباوری:34 در میان طیف مثبت رویکردها به خدا، یکتاپرستی و اعتقاد به خدای یگانه از برجستگی و جایگاه خاصی برخوردار است. در این رویکرد اولا، خداوند به عنوان موجودی متشخص مطرح است که با او می‏توان ارتباط برقرار کرد و به عبادت او پرداخت؛ ثانیا، این موجود شخص‏وار، خالق ماسوای خود است و هر آنچه که غیر اوست به دست او خلق شده است. در این دیدگاه، هرچند که موجودات فراانسانی متعددی به عناوین مختلفی همچون فرشتگان وجود دارند ولی با این حال، هیچ کدام از آن‏ها جنبه الوهی ندارند و خداوند متعال تنها موجود الوهی است.

این موجود الوهی علاوه بر اینکه خالق عالم است و بدین سبب صفت خالق بودن به وی نسبت داده می‏شود، دارای اوصاف دیگری نیز هست که مهم‏ترین آن‏ها را می‏توان در اوصافی نظیر قادریت مطلق، عالمیت مطلق، خیر محض بودن، ازلی و ابدی بودن، و حی و قیوم بودن مشاهده نمود. البته موحدان حق تعالی را واجد تمام اوصاف کمالی می‏دانند و از هر صفت حاکی از نقص و فقدان مبرّا می‏شمارند. ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) از مصادیق بارز این رویکرد به شمار می‏روند.

لازم به یاد آوری است که در این رویکرد، نگرش‏های خاصی نیز وجود دارد که برخی از آن‏ها مثل دئیسم به دلیل نگاه خاص‏شان مورد توجه محققان قرار گرفته‏اند. بدین روی، ما نیز در این نوشتار به این رویکرد توجه بیشتری مبذول می‏داریم.

3. دئیسم:35 این رویکرد در اواخر قرن شانزدهم در انگلستان متولد شد و در قرن هجدهم در فرانسه و آلمان رواج یافت36 و تقریبا در قرن نوزدهم برچیده شد و پس از آن، شخصیت علمی مهمی از آن پیروی نکرد.

دئیست‏های معروف عبارتند از: لرد هربرت اهل چربوری (1624ـ1583) چارلز بلانت (1693ـ1654) جان تالند(1722ـ1670) آنتونی کالینز (1729ـ1679) متیو تین دال (1733ـ1657)37

در این میان، کسانی نیز هستند که مستقیما دئیست نیستند، ولی از این رویکرد متأثر گردیده‏اند؛ افرادی همچون: باروخ اسپینوزا(1632ـ1677) ژان ژاک روسو(1778ـ1712) موسی مندلسون (1786ـ1729) و کانت (1781ـ1724)

دئیسم قایل است این عالم را یک موجود برتر خلق کرده است، امّا بعد از خلق، این عالم را بر اساس قوانینی که در آن تعبیه نموده در مسیری قرار داده تا خودش به حرکت خودش ادامه دهد و دیگر نیازی به دخالت در آن نباشد. در این دیدگاه، خداوند متعال انسان را نیز به گونه‏ای آفریده است که به طور طبیعی و بدون یاری نیروهای ماورایی بتواند راه خود را با عقل و توانایی‏های خدادادی خویش پیدا کند و از گذرگاه‏های گوناگون، بهترین معبر را برگزیده، خود را به سر منزل مقصود برساند. در این منظر، همان‏گونه که اشاره شد، عقل انسان همه کاره است و هموست که بدون عیب و نقص در صورتی که به حال فطری خود باقی گذاشته شود، می‏تواند مشکل آدمی را حل کند. مسئله اثبات وجود خدا، اوصاف جلالیه و جمالیه او، قیامت و معاد، همه و همه در توان عقل است و باید به عقل اعتماد کرد. محصول این نگرش الهیات نوینی بود که با نام الهیات طبیعی38 شهرت یافت و منظور از آن همان توان طبیعی انسان بر یافت حقیقت و راه رسیدن به سعادت است. روشن است که نقطه مقابل این الهیات، با نام الهیات وحیانی و یا الهیات مُنزَل و مبتنی بر وحی39 قرار دارد. در این رویکرد، عقل انسان محدود تلقّی شده و بر این اساس، وحی الهی به یاری انسان شتافته تا در وادی‏های سرگردانی و حیرت دست او را گرفته و از هلاکت و شقاوت حتمی نجات دهد. شاید به همین سبب است که متیو تین دال کتاب خود را، که به کتاب مقدس دئیست‏ها نیز شهرت یافته است،40 مسیحیت به قدمت خلقت41 نامیده است.

بدین‌سان، در این نگرش چیزی به نام ارسال رسل و انزال کتب و سنّت مطرح نیست و هر آنچه تأثیرگذار است عقل طبیعی انسان است. در این منظر، عقل طبیعی و فطری انسان برای سعادت او و زندگی دینی و اخلاقی او کفایت می‏نماید. البته، همین نکته هم باعث می‏گردید که دئیسم در درون خود رویکردهای مختلفی به دست آورد که در ادامه به مهم‏ترین این تقریرها اشاره می‏گردد.

تقریرهای دئیسم: دست کم چهار تقریر برای دئیسم وجود دارد:

1. در تقریر اول، فرد دئیست اعتقاد به وجود خداوندی دارد که دارای ویژگی‏های ذیل است: از موجودات دیگر برتر است، بی‏نهایت قدرتمند است، از همه چیز آگاه است، خیر محض است، خالق عالم است، تدبیر غایت‏اندیشانه‏ای برای عالم دارد، آدمیان را با وظایف اخلاقی و دینی خلق کرده است، روز جزا و پاداش قرار داده و عقل آن‏ها را بر این مطلب کافی دانسته است.

این عده پس از پذیرش این ویژگی‏ها، منکر لزوم وحی و هدایت تشریعی خداوند می‏باشند و عقل آدمی را برای راه بردن به سعادت کافی می‏دانند.

2. در تقریر دوم، علاوه بر ردّ لزوم وحی و ارسال رسل، از میان اموری که تقریر اول پذیرفته است، قیامت و روز جزا و پاداش را انکار می‏کند.

3. تقریر سوم، علاوه بر دو نکته مورد انکار دو تقریر پیشین، خداوند را خیر محض و خیرخواه انسان نمی‏داند.

4. تقریر چهارم، که افراطی‏ترین تقریر دئیسم نیز به شمار می‏رود، علاوه بر امورِ مورد انکار تقریر سوم، تدبیر غایت‏اندیشانه خداوند برای عالم را هم انکار می‏کند. در این دیدگاه، خداوند صرفا عالم را خلق کرده و آن را به حال خود رها کرده است و هیچ‏گونه دخالتی در حرکت عالم ندارد و عالم خودش به حرکت خودش ادامه می‏دهد تا به مقصد خود نایل آید.42

به هر تقدیر، دئیسم به عنوان یکی از رویکردهای توحید و خدا باوری در اروپا شکل گرفت و توسعه پیدا کرد و در قرن نوزدهم عملا از صحنه اندیشه بشری زدوده شد و امروزه جز برخی آثار و دیدگاه‏های متأثر از این رویکرد، چیزی از آن باقی نمانده و تقریبا از بین رفته است.

4. همه در خدایی:43 پَنِنْتِئیزم (panentheism) که معادل فارسی آن «همه‏درخدایی» است از اجزای مختلفی تشکیل شده است. Pan در یونانی یعنی همه«en» یعنی «در» و theism نیز یعنی «خداباوری». بر این اساس، این واژه یعنی اعتقاد به اینکه تمام حقایق عالم در خدا محقق شده‏اند. در این رویکرد، تمام عالم و تمام حقایق عالم در خدا وجود دارند. تمام عالم، بخشی از اجزای خداست.44 البته خدا محدود به عالم نشده و وجودی فراتر از عالم دارد، ولی با این حال، عالم مانند جسم خدا می‏باشد. دقیقا همان‏گونه که انسان روح و جسم دارد، خدا نیز این عالم را جسم خود گرفته است و با این جسم به حیات خود ادامه می‏دهد. فقط باید به این نکته توجه داشت که به همان منوال که روح انسان برتر و فراتر از جسم اوست، خدا نیز از جسم خود، که عالم است، فراتر است و با آن همتا نیست (برخلاف آیین وحدت وجود که عالم را مساوی با خدا و خدا را مساوی با عالم محسوب می‏دارد).45

الهیات پویشی،46 که در قرن بیستم و با تلاش افرادی همچون آلفرد نورث وایتهد (1947ـ1861) و چالرز هارتشورن (متولد1897) مطرح شد، یکی از مصادیق همه‏درخدایی است.47

خدای الهیات پویشی همانند خداشناسی توحیدی کلاسیک متشخص است، اما در الهیات پویشی رابطه میان خداوند و جهان تفاوت چشمگیری دارد: الهیات پویشی هم مفهوم خلق از عدم را مردود می‏داند، هم تمایز قاطعی را که خداشناسی توحیدی کلاسیک میان خدا و جهان قایل است. تلقّی الهیات پویشی از رابطه خداوند با جهان را می‏توان در این عبارت به بهترین وجه بیان کرد: جهان بدن خداوند است، خداوند به میانجی بدنش زندگی می‏کند، همان‏گونه که ما به میانجی بدن‏هایمان زندگی می‏کنیم. این بدان معناست که خداوند و جهان به رغم تلقّی خداشناسی کلاسیک، کاملا متمایز از یکدیگر نیستند، بلکه جمیع موجودات متناهی، از جمله انسان‏ها، به یک معنا در وجود خداوند مندرج‏اند.48

به دیگر سخن، در این دیدگاه، میان خداوند و جهان اتّکای متقابل و دو سویه برقرار است و وایتهد تا آنجا پیش می‏رود که می‏گوید: «این مدعا که خداوند از جهان متعالی است، همان قدر درست است که بگوییم جهان از خداوند متعالی است. و این مدعا که خداوند جهان را آفرید همان قدر درست است که بگوییم جهان خدا را آفرید».49

در این دیدگاه، واقعی بودن مستلزم تغییر و تحول است و چون خداوند هم امری واقعی است، پس باید در تحول و پویایی باشد؛ بدین معنا که با فرایند خلقت مرتبط است و از تکامل آن متأثر می‏شود. در این دیدگاه، خدا در شادی بشری ما شریک است و همچنین در درد و رنج انسان‏ها نیز سهیم می‏باشد.50

به هر تقدیر، این رویکرد به حقیقت غایی، به نظر می‏رسد از اساس با خداباوری ناسازگاری دارد و چون در این نوشتار در مقام نقد رویکردهای مختلف نیستیم فقط به این نکته بسنده می‏کنیم که این تصویر از خدا و حقیقت غایی دیگر قابلیت این را ندارد که آن را واجب‏الوجود و بی‏نیاز محض بدانیم. در واقع، این نگرش با اصل حقیقت غایی بودن این موجود ناسازگاری دارد. به هر حال، این نگرش و نیز اغلب نگرش‏های مطرح شده جای نقد و بررسی دارند که در موقعیت مناسب باید به آن‏ها پرداخت.

5. همه خدایی:51 همان‏گونه که در آغاز دیدگاه‏های مثبت راجع به حقیقت غایی اشاره گردید، این رویکردها به دو سبک و روش به این حقیقت نظر کرده‏اند: الف) اینکه حقیقت غایی را شخص‏وار بدانند؛ ب) اینکه حقیقت غایی را نامتشخص تلقّی کنند. تا به این فراز، این رویکردها، حقیقت غایی را متشخص در نظر می‏گرفتند، اما در این بخش به دیدگاهی رسیده‏ایم که خداوند را به مثابه یک روح و یک جان در کالبد جهان دمیده شده می‏داند و نه یک موجود متشخص و دارای اوصاف خاص. این خدا، نیروی وجود52 است و نه چیزی دیگر. در واقع، در این رویکرد خدا و جهان یکی و واحدند.53

در این دیدگاه، واقعا جهانی جدای از خدا وجود ندارد و هر چه هست خداست؛ به دیگر سخن، در این نگاه تنها یک وجود و یک موجود در عالم محقق است: وحدت وجود و موجود. در این منظر، خدا به هیچ وجه قابل توصیف نیست؛ زیرا همه چیز است.

خدای وحدت وجودی دیگر خالق نیست؛54 زیرا تمایزی میان او و عالم محقق نشده است تا بگوییم اولی دومی را آفریده است.

وحدت وجود را می‏توان با دو نگرش متمایز در نظر گرفت:

الف: دنیایی و مادی،55 که در این رویکرد شخص معتقد، برای عالم ماده هم حقیقتی قایل است. هندوئیسم، نمونه بارز این نگرش، معتقد است برهمن روح و جان جهان است و جهان مادی هم از اوست. در اوپانیشادها، این روح به عنوان موجود لاشی‏ء و بلاحرکت و بلا احساسی که مانند رحم و زهدان است و عالم از آن زاییده شده و سرانجام هم به آنجا باز می‏گردد توصیف شده است.56 و یا در میان بوداییان، بودای نخستین از چنین حالتی برخوردار است.57

ب. غیر مادی،58 که در این نگرش اساسا برای عالم جسم و ماده وجودی در نظر نمی‏گیرند. در این نگرش، کسانی مثل هگل، برای عالم مادی حقیقتی فرض نمی‏کنند و همه عالم را اندیشه‏های روح مطلق برمی‏شمارند.59

در میان اندیشمندان غربی، دیدگاه باروخ اسپینوزا (1677ـ1632) در این رویکرد برجسته است. به عقیده او در عالم وجود فقط یک جوهر حقیقی وجود دارد که آن جوهر یا خداست و یا طبیعت و ماده. در نظر او، خدا حقیقت است و ارواح و پاره‏های ماده امور وصفی‏اند که برای خداوند محقق می‏شوند و در واقع چیزی نیستند مگر تجلّیات خدا. در دیدگاه او تمام تعیّنات برای آن هستی مطلق است و در واقع، فقط یک هستی کامل وجود دارد. و از همین رو، دیدگاه او به نوعی وحدت وجود کامل منجر می‏گردد.60

مسئله قابل توجه در این نگرش این است که دیدگاه وحدت وجودی اسپینوزا ذیل کدام یک از دیدگاه‏های مادی و غیرمادی قرار می‏گیرد؟ به صراحت می‏توان گفت: دیدگاه اسپینوزا دیدگاهی مثل دیدگاه هگل نیست که امور را صرفا غیر مادی می‏پندارد و همه را اندیشه و غیر مادی در نظر می‏گیرد. در دیدگاه وی موجودات مادی نیز محقق‏اند و فقط نکته اینجاست که این امور تجلّیات آن خدای لایتناهی‏اند؛ خدایی که بی‏نهایت اوصاف کمالی دارد و بسیاری از اوصافش را و به تعبیری تجلیاتش را ما نمی‏شناسیم.

در پایان، تأکید می‏کنیم که این نوشتار صرفا در مقام ترسیم کلی دیدگاه‏های موجود در این مقام بود و نظری در بررسی این رویکردها نداشت؛ چه آنکه بسیاری از این رویکردها با دیدگاه توحیدی ما سازگاری ندارد و باید در مقام خود مورد نقد و بررسی کامل قرار گیرند.

پی‏نوشت‏ها

1 ـ لازم به یادآوری است که این بحث در فلسفه دین با عنوان "The concepts of God" مورد بررسی قرار می‏گیرد، هر چند که در کنار این بحث مباحث دیگری همچون اوصاف خدا هم مطرح می‏گردد.

2 ـ Atheism.

3 ـ محمد معین، فرهنگ فارسی معین (دو جلدی)، تهران، آدنا، 1381، ماده «الحاد».

4 ـ A New Dictionary of Religions; ed. by: John R. Hinnells, Blackwell, UK, 1995,p.55.

5 - see: Gorge Alfred James, "Athism" in: The Encyclopedia ofReligion, ed. by: Mircea Eliade, Macmillan Publishing Company, New York,1987, v.1, p. 479.

6 ـ Naturalism.

7 ـ Materialism.

8 - see. Oxford Advanced Learner's Dictionary; oxford, fifthed., Oxford, 1997-8, Materialism.

9 - see: A New Dictionary of Religion, ed. by: John R. Hinnells, Blackwell, 1995,p.392.

10 - see: Ernest Jones, Sigmund Freud: Life and Work, London, Hogarth Press, 1953, v.1, p.22.

11 - مرتضی مطهری، فطرت، چ چهارم، تهران، صدرا، 1372، ص204ـ209.

12 - Jeffry Stout, "Naturalism" in: Encyclopedia of Religion, v.10, p.317.

13 - Agnosticim.

14 ـ John Bowker, The Oxford dictionary of World Religions, Oxford University Press,Oxford, New York, 1999, "Agnosticism".

15 - Leap of Faith.

16 ـ کی‏یرکگارد، در این مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ابراهیم سلطانی و احمد نراقی، تهران، راه نو، 1377، ص80.

17 ـ همان.

18 ـ توضیح مطلب و تفاوت میان این دو نوع الهیات در ادامه خواهد آمد.

19ـ The Ethics of Belief.

20 ـ مایکل پترسون و دیگران، پیشین، ص72.

21 ـ Skepticism.

22 -"Scepticism" in: The Words Worth Dictionary of Beliefs and Religions; ed. by: Rosemary Goring; Wods Worth Reference, UK. 1995.

23 ـ برتراند راسل، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران، نشر پرواز، 1365، ص 133.

24 ـ see: John B. Cobb, JR.; "God in Postbiblical Christianity", in: The Encyclopedia of Religion, v.6, p.22.

25 ـ Poly Theism.

26 ـ ر.ک. مایکل پترسون و دیگران، پیشین، ص197.

27 ـ از ریشه یونانی Kath'en به معنای یکی پس از دیگری و theos به معنای خدا؛ یعنی پرستش خدایان یکی پس از دیگری.

28ـ John Bowker, Ibid; p. 422.

29 ـ برای مطالعه بیشتر ر.ک.به: جان بی ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‏اصغر حکمت، تهران، علمی و فرهنگی، 1375، ص60.

30 ـ Heno در ریشه یونانی‏اش به معنای «یک» است. و در اینجا به معنای پرستش یک خدا از میان چندین خداست.

31 ـ see: A. S. Geden; "God (hindu)", in: Encyclopedia of Religion and Ethics; ed. by: James Hastings, T and T Clark, a Can tinium imprint; London, New York, 2003, Reprinted.

32 ـ David Sperling, "God in Hebrew Scriptures", in: The Encyclopedia of Religion.

33 ـ برای مطالعه بیشتر ر. ک. به: جان بی. ناس، تاریخ جامع ادیان، ص 628ـ631.

34 ـ Theism - Mono Theism.

35 - Deism.

36 ـ"Deism", in: The Harper Colins Dictionary of Religion; ed.by:Jonatan Z. smith,Harper Colins Publishers Inc. New York, 1995, p. 310.

37 - William L. Rowe, "Deism" in: Routledge Encyclopedia of Philosophy; Routledge Inc., New York, 1998.

38 - Natural Theology.

39 - Revealed Theology.

40 -"Deism", in: The Oxford Dictionary of World Religions, Ibid, p.268.

41 - Christianity as Old as the Creation.

42 - William L. Rowe, "Deism", Ibid.

43 - Panentheism.

44 -"panteism , panentheism", in: The Oxford Dictionary of World Religions, Ibid, p.730.

45 -"panenthism", in: The Words Worth Dictionary of Beliefs and Religions, Ibid, p.389.

46 - Process Theology.

47 - David Basinger, "Process Theism", in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, Ibid.

48 ـ مایکل پترسون و دیگران، پیشین، ص109.

49 ـ همان، ص110.

50 ـ جان هیک، فلسفه دین، ترجمه بهزاد سالکی، تهران، هدی، 1376، ص122.

51ـ Pantheism.

52 - Power of Being.

53 -"Pantheism", in: The World Worth Dictionary of Belifs and Religions, Ibid, p.390.

54 - مایکل پترسون و دیگران، پیشین، ص109.

55 - Cosmic.

56 ـ جان بی. ناس، پیشین، ص150.

57 ـ داریوش شایگان، ادیان و مکتب‏های فلسفی هند، تهران، امیر کبیر، 1375، ج1، ص174.

58 - Acosmic.

59 ـ برای مطالعه بیشتر ر.ک. به: برتراند راسل، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران، پرواز، 1365، ص998ـ1002.

60 ـ برتراند راسل، پیشین، ص788.